Vaccins versus virusmutaties: ‘We moeten slimmer zijn dan het virus’

Het licht aan het eind van de tunnel begint te flikkeren. Dachten we eerst dat met de komst van vaccins het coronavirus kon worden uitgebannen en het oude leven weer worden opgepakt, nu blijkt het virus de tegenaanval te hebben ingezet. Mutaties hebben het virus besmettelijker gemaakt en met name de variant die in Zuid-Afrika is ontstaan, lijkt zich aan de bescherming van de vaccins te onttrekken.

Kunnen de vaccins de race met het muterende virus bijhouden?

Een coronavirus muteert van nature langzaam. Zo nu en dan wijzigt het wat lettertjes in zijn genetische blauwdruk. Nu meer mensen een zekere afweer tegen het virus hebben opgebouwd – door een infectie of een vaccin – staat het virus onder druk en komen er meer mutaties bovendrijven die het virus besmettelijker maken of aan de afweer laten ontsnappen. Antistoffen die het oorspronkelijke coronavirus onschadelijk maakten, bleken minder grip te hebben op de Zuid-Afrikaanse variant. En vaccins voorkwamen in Zuid-Afrika minder ziektegevallen dan elders in de wereld.

Maar of er een race is ontstaan, is moeilijk te voorspellen, zegt Bart Haagmans, viroloog aan het Erasmus MC. “Hoeveel minder bescherming bieden de vaccins nog? En hoe ernstig verlopen de infecties bij mensen die zijn ingeënt? Dat moeten we nog zien.” De neutraliserende werking van antistoffen is maar een deel van het verhaal, zegt hij. De afweer schakelt ook T-cellen in die geïnfecteerde lichaamscellen opruimen. “Die afweer heeft minder last van mutaties.” Dat stemt overeen met de studies: de vaccins zijn nog steeds zeer effectief in het voorkomen van ziekenhuisopnames en sterfte.

Wat is er met de groepsimmuniteit gebeurd? Het vaccin zou de verspreiding van het virus toch stuiten?

Het korte antwoord is: we weten niet of het vaccin verspreiding tegengaat. Daar zijn ze niet op getest. Het vaccin leert het immuunsysteem hoe het moet voorkomen dat het virus cellen binnendringt en zich kan vermenigvuldigen. Maar die afweer hoeft niet voor honderd procent in het hele lichaam te werken om ziekteverschijnselen te voorkomen. In de neus werkt de afweer doorgaans wat minder. Zoals je aan een gewoon verkoudheidsvirus een snotneus kunt overhouden, zonder ziek te worden, maar wel anderen kunt aansteken, zo kun je mét een vaccin nog coronavirus in je neus kweken, en verspreiden. Maar vermoedelijk zullen de vaccins de overdracht wel enigszins dempen.

Kunnen we met verbeterde vaccins de race winnen?

Het virus probeert ons te slim af te zijn, zegt Cécile van Els, hoogleraar vaccinologie aan de Universiteit Utrecht en verbonden aan het RIVM. “Maar als wij onze ratio gebruiken, kunnen wij slimmer zijn.” Alle vaccins richten zich op het zogeheten spike-eiwit waarmee het virus zich toegang tot de cellen verschaft. De WHO vraagt bedrijven te onderzoeken of het mogelijk is cocktailvaccins te ontwikkelen die zich op een aantal varianten richten. Of om er zogeheten boosters, oppeppers, aan toe te voegen. Van Els: “Je kunt het ook breder aanpakken, door je niet alleen op dat spike-eiwit te concentreren. Met een breder palet is het vaccin minder gevoelig voor mutaties. We hebben gezien hoe we werkzame vaccins moeten maken. Nu kunnen we eraan sleutelen. Met die RNA-vaccins van Pfizer of Moderna kan dat heel snel.”

Krijgen we in de toekomst, net als bij de griep, ieder jaar een nieuwe prik?

Griep is een heel ander verhaal, zeggen Van Els en Haagmans. Het griepvirus recombineert regelmatig met soortgenoten tot een totaal nieuwe variant. Het coronavirus moet met kleine stapjes proberen de afweer te omzeilen. “Het meest waarschijnlijke is dat het virus aan kracht inboet”, zegt Haagmans. “En dat het in combinatie met een zekere groepsimmuniteit een stuk minder schadelijk wordt. Zoals ook met de vier andere coronavirussen is gebeurd.”

En dan is het te bezien of we straks ook jaarlijks een coronaprik moeten halen. Haagmans: “Dat hangt ervan af hoeveel mensen dan ernstig ziek worden. Als dat maar een kleine groep is, ga je niet de hele bevolking inenten. Maar beperk je de vaccinatie tot de risicogroepen.”

Lees ook:

Hoe goed is het vaccin van AstraZeneca?

Het rapport van het Oxfordvaccin, het voormalige beste jongetje uit de klas, valt tegen.