In geneeskunde gaan knollen nog altijd over de toonbank als citroenen

‘Yes! We have no bananas’ is de houding van een fruitverkoper die wat hij niet heeft met een optimistisch geluid brengt. Op internet las ik de vermakelijke historie achter de uitdrukking die in 1923 tot een bekend liedje leidde van Frank Silver en Irving Cohn. We zijn een eeuw verder en het verschijnsel doet zich nog dagelijks voor. Vooral in geneeskunde waar knollen nog altijd als citroenen over de toonbank gaan.

Rond kanker zijn we het wel gewend dat er steeds sprake is van een revolutionaire doorbraak. Die er nooit is. Dit wil niet zeggen dat er niets is bereikt. Ik ga niet net doen alsof ik het veld van kankergeneeskunde overzie maar als halve leek weet ik ook wel dat de hedendaagse oncologie heel wat subtieler en omzichtiger omgaat met kanker dan we in 1960 deden. Maar er is nooit sprake geweest van één grote ontdekking die een grondige omwenteling teweeg bracht. Het was steeds millimeterwerk dat over de jaren leidde tot aanzienlijke winst.

Tegenwoordig hebben we dementie

Wat moeilijk is in te schatten is de rol van wat heet ‘de publieke opinie’. Kanker was ooit de meest gevreesde volksziekte (‘dokter het is toch geen K?’) waar niet, dan met huiver over kon worden gesproken. Dat is nu voorbij, niet omdat er minder kanker is, maar omdat we tegenwoordig dementie hebben als de nieuwe angstgegner. En net als bij kanker is er ook bij dementie regelmatig sprake van een ‘doorbraak’.

In 2008 kwam de firma Janssen-Cilag met galantamine (Reminyl) aanzetten. Hun motto was: ‘Kom in actie voordat je moeder straks alles door elkaar haalt’. Het wordt vrees ik nog wel voorgeschreven. Maar het doet niks. Ik weet het, dat ‘niks’ valt op allerlei manieren te nuanceren tot ‘toch wel iets hoor!’ maar uiteindelijk is het net zo goed als niks.

Een nieuwe komeet

Er is een nieuwe komeet aan het firmament verschenen: donanemab. Het gaat om een antilichaam dat zich vasthecht aan amyloïde, dat vervolgens wordt opgeruimd door het immuunsysteem. Alzheimer, de meest voorkomende vorm van dementie, wordt veroorzaakt door de stapeling van eiwitten tussen hersencellen, de amyloïde plaques. Maar wacht: er is nog iets aan de hand bij alzheimer. Ook binnenin de hersencellen gebeurt er iets, daar ontstaan tau-tangles (kluwens van een eiwit dat tau heet). We weten niet waarom die kluwens en die plaques ontstaan.

We weten wel dat vaatschade vaak de oorzaak is van alzheimer. Roken, hoge bloeddruk, diabetes, weinig bewegen, dat zijn de factoren die de kwaliteit van onze bloedvaten negatief beïnvloeden. Alleen heeft tot nog toe niemand een verband kunnen aantonen tussen die plaques en tangles en deze opvallende risicofactoren voor alzheimer. Het is inmiddels wel bekend dat de schade in de hersenen zo’n twintig jaar in wording is voordat de hersenbezitter daadwerkelijk gaat inboeten op het punt van geestelijk functioneren.

Dat amyloïde-stapeling dementie veroorzaakt is maar de vraag. Als je bij vrijwel elk auto-ongeluk een konijn aantreft dan wil dat nog niet zeggen dat het konijn alle auto-ongelukken veroorzaakt. Als het aantal ongelukken dramatisch vermindert na verwijdering van alle konijnen dan wordt het tijd om eens goed uit te zoeken wat die konijnen dan precies uitvreten.

Zo is het ook met amyloïde. Donanemab (denk als ezelsbruggetje aan kebab voor de douane) verwijdert uiteindelijk amyloïde, maar van een dramatisch effect is zeker geen sprake. Gedurende 76 weken kregen 1200 mensen met beginnende alzheimer elke maand donanemab via een infuus toegediend. Via scoringslijsten bleek dat de cognitieve achteruitgang in de behandelde groep 35 procent minder was. Die scoringslijsten bieden een blik op vele aspecten van functioneren. Bijna de helft van de patiënten verslechterde een jaar lang helemaal niet. Nou weet niemand erg goed wat de gebruikelijke verslechtering is, dus is dit moeilijk te wegen. Alzheimer verloopt niet zelden erg wispelturig.

Wat kost deze donanekebab? Men schat enkele tienduizenden euro’s per patiënt per jaar. Ja, iemand gaat binnenlopen. Kan het niet zo zijn dat deze amyloïde-opruiming toch een miniresultaat is op weg naar een oplossing voor de ziekte van Alzheimer? Ik hoop het van harte, maar er bestaat ongemakkelijk veel twijfel over de rol van amyloïde. Het enige dat we nu misschien weten is dat je er met douanemab mogelijk wat langer over doet om jezelf kwijt te raken in dementie.