De zorgbeveiliger hoort er in de psychiatrie inmiddels helemaal bij

Veel ggz-instellingen huren beveiligers in om isoleren te voorkomen, agressie tegen te gaan en het personeelstekort op te vangen. ‘Dit is een enorme groeimarkt’. Dit is deel 2 van een serie.

Zorgbeveiliger Vincent heeft gisteren ‘een halve dag op een patiënt gezeten’, zegt hij. Om te voorkomen dat de patiënt op de afdeling voor intensieve psychiatrische zorg in de isoleercel zou belanden. “Met vier man deden we dat. Dan leg je haar op haar buik, houd je haar armen vast en zet je daar zo min mogelijk spanning op. Je wilt haar natuurlijk geen pijn doen.”

Vincent werkt bij het Veiligheidsloket van ggz-instelling Emergis in het Zeeuwse Kloetinge. Bij het loket kunnen patiënten, medewerkers en andere betrokkenen dag en nacht situaties of incidenten melden waarbij ze zich onveilig voelen. Tijdens zijn ronde over het ggz-terrein kijkt Vincent continu alert om zich heen.

Er loopt een patiënt voorbij, hij zegt Vincent gedag. Pas nog heeft de man hem de huid vol gescholden. “Vroeger zou ik zoiets op mezelf betrekken. Inmiddels weet ik dat het voortkomt uit het ziektebeeld van iemand.”

Met psychiatrische patiënten had Vincent in het verleden geen ervaring: hij heeft een achtergrond als politieagent, persoonsbeveiliger en werkte als manager bij een casino. Nu wordt hij ingehuurd door de ggz-instelling Emergis.

Enorme angst

Paul de Schipper, bestuurder bij Emergis, sloeg de afgelopen jaren meerdere keren alarm over de nijpende situatie in zijn instelling: agressie, overspannen medewerkers, in elkaar geslagen medewerkers, zelfs een cliënt die een andere cliënt doodstak. “Iedere keer kreeg ik tranen in mijn ogen. Ik zag enorme angst bij ons personeel, ze durfden vaak niet in te grijpen.”

De Schipper besloot het op een onconventionele manier aan te pakken, en schakelde hulp in van Triangular Group, een adviesbureau van twee oud-commando’s met ervaring in Afghanistan. Zij kregen carte blanche van De Schipper. Ze liepen een paar maanden rond bij Emergis, brachten veiligheidsproblemen in kaart en schreven een advies dat onder andere leidde tot de oprichting van een Veiligheidsloket, waar Vincent nu werkt.

De Schipper: “Je pakt mensen uit het leger en van de politie, en je zet ze neer in de ggz. Zoiets roept onmiddellijk weerstand op. Maar mijn buikgevoel was meteen: dit is goed. Die mannen weten door hun ervaring juist hoe je dingen voor elkaar kunt krijgen. En dat doen ze zonder te schieten en bommen te gooien.”

De nieuwe functie van zorgbeveiliger maakt stilzwijgend haar opmars in de gangen van de ggz-klinieken, blijkt uit onderzoek van Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico voor Trouw en De Groene Amsterdammer. De meerderheid van de ggz-instellingen zet ze in op hun afdelingen, zo komt naar voren na een rondgang langs vijftien grote klinieken.

Ggz-instellingen zien de beveiligers als een van de manieren om het gebruik van de isoleercel terug te dringen, agressie te lijf gaan en werkdruk te verminderen, zonder een beroep te hoeven doen op moeilijk te krijgen en duurder medisch personeel. Voor de zorgbeveiliger gelden geen landelijk erkende keurmerken, diploma-eisen of kwaliteitscertificaten.

Taken en bevoegdheden zijn onduidelijk: er lijken evenzoveel functieomschrijvingen te bestaan als zorgbeveiligers zelf. Ze worden zowel ingezet om de tafel te dekken en een wandeling te maken met een patiënt, als om er bovenop te springen bij een agressie-incident.

Of om een-op-eenbegeleiding te ­bieden in een separeerruimte, dan wel ieder uur te controleren of de patiënt zich niet van kant heeft gemaakt. Ze vullen ook de leemte op die de politie achterliet omdat die steeds minder bereid is te komen opdraven voor incidenten in de kliniek. Sommige instellingen hebben structureel een beveiliger in hun kliniek rondlopen, andere maken gebruik van oproepkrachten.

Gat in de markt

Voor beveiligingsbedrijven betekent dit een gat in de markt. Hoewel cijfers ontbreken, zeggen zowel beveiligingsbedrijven als ggz-instellingen dat zorgbeveiligingsfirma’s als paddestoelen uit de grond schieten. De branchevereniging van beveiligingsbedrijven noemt het een ‘enorme groeimarkt’, waarover ze verder weinig weet ‘behalve dat het een opkomend fenomeen is, nieuw en in ontwikkeling’.

Zo bewaakt het Brabantse bedrijf NVG onder andere havens, distributiecentra, kantoren en scholen, en sinds een jaar of acht ook ggz-gebouwen en -terreinen. Geleidelijk aan kreeg NVG het verzoek ook op de afdelingen zelf aanwezig te zijn.

Nu levert het bedrijf aan een aantal opnameklinieken standaard een of twee beveiligers per dag, vertelt directeur Hans Vermaas. Het aantal structurele diensten neemt volgens hem toe, al bestaat de meerderheid van de aanvragen nog steeds uit ad hoc verzoeken. “Vandaag heb ik er tien gestuurd, maar als ik er dertig had gehad, had ik ze ook kwijt gekund. Wanneer een afdeling weet dat er een heel agressieve patiënt wordt overgeplaatst, bellen ze mij: ‘Doe maar drie beveiligers, want dan voelen we ons veiliger.’”

Vaak worden beveiligers ingezet voor een-op-eenbegeleiding van een patiënt. De ggz-sector heeft beloofd ­patiënten niet meer op te sluiten in ­isoleercellen. In plaats daarvan gaan ­patiënten onder andere naar speciale ‘comfortrooms’ of ‘extra beveiligde ­kamers’, waar ze individuele begeleiding krijgen.

Maar als hiervoor niet voldoende zorgpersoneel aanwezig is, of als het personeel te bang is, roepen instellingen extra beveiligers op. “In zo’n kamer maken we een praatje met de cliënt, je moet een beetje aftasten wat wel en niet kan. De ene cliënt wordt rustig van een gesprek, de ander wil juist met rust gelaten worden”, legt Vermaas uit.

Soms krijgen de beveiligers de opdracht niet zozeer een patiënt te begeleiden, maar juist dicht in de buurt van het zorgpersoneel te blijven. “Dan moeten we bijvoorbeeld één meter achter de verpleegkundige aan lopen, zodat we meteen kunnen ingrijpen als de situatie escaleert.”

Ook andere hulp

De vijf zorgbeveiligingsbedrijven waarmee Investico uitgebreid sprak, laten zich erop voorstaan dat ze op de afdeling veel méér taken op zich nemen dan alleen ingrijpen bij dreigende situaties. “We gaan niet op de stoel van de verpleegkundige zitten”, zegt manager Timo Bosch van het Limburgse Secutor Security, zorgvuldig zijn woorden wegend. “Maar we kunnen wel een hoop werkzaamheden overnemen. We bereiden maaltijden, delen ze uit, we begeleiden sportactiviteiten en dagprogramma’s. We zijn ook een vertrouwenspersoon voor de patiënten. Vaak heeft de patiënt een luisterend oor nodig waar het gespecialiseerd personeel geen capaciteit of geen tijd voor heeft.”

De leiding ligt ten alle tijden bij het verpleegkundig personeel, verzekeren de beveiligingsbedrijven. Vermaas van NVG: “Maar we stellen ook onze eigen grenzen. Een van onze beveiligers is wel eens gevraagd of-ie ook niet even een patiënt naar de wc kon brengen en haar daarna kon wassen. Nee sorry, daar gaan we dus niet aan beginnen.”

Dit nieuw type beveiliger verruilde de zwarte uniforme n met V’tjes veelal voor vriendelijker ogende gekleurde truien of polo’s en een spijkerbroek. De titel ‘beveiliger’ werd vervangen voor namen als ‘zorgbegeleider’ of ‘fzb’er’ (fysiek zorgbegeleider), ’zorgondersteuner’, ‘veldwachter’, of ‘straatcoach’.

Met deze nieuwe titels is een beveiligingsdiploma voor sommige bureaus geen vereiste meer. Daadkracht, natuurlijk overwicht, en affiniteit met de zorg zijn voor bedrijven als FZB Nederland en UwZorgbegeleider genoeg voor deze ‘stoere baan onder niet-alledaagse omstandigheden’.

Opleidingen

De vijf beveiligingsbureaus zeggen allemaal te werken aan een eigen opleiding, variërend van een cursus van twee dagen tot een traject van een jaar; al dan niet in samenwerking met een opleidingsinstituut of trainingsbureau. Het curriculum varieert. Het ene beveiligingsbedrijf wil zijn werknemers vooral gesprekstechnieken bij brengen, de ander oefent in fysieke vaardigheden zoals ‘holding’, een manier om de patiënt vast te pakken zodat hij niet meer kan bewegen. Weer een ander leert de beveiligers hoe je iemand uit een bed moet tillen; hoe het Nederlandse zorgsysteem in elkaar zit, en wat je moet te doen wanneer je drugs aantreft in een kamer van een patiënt.

De meeste instellingen lopen niet te koop met hun inzet van zorgbeveiligers. Ggz-instelling Pro Persona, die zorg biedt in Arnhem, Nijmegen en omstreken, geeft toe niet precies te weten of de inzet van een beveiliger op de afdeling wenselijk is, en hoe dan precies. Daarom begint de instelling een proef waarin drie beveiligers onderdeel worden van het verpleegteam.

“Verpleegkundigen moeten nu soms een soort politiemannetje spelen op de afdeling, bijvoorbeeld om te controleren op drugs. Daar zijn ze helemaal niet voor opgeleid, het kost veel zorgtijd, bovendien is het niet goed voor de behandelrelatie met de cliënt”, legt directeur complexe zorg Frank Hengeveld uit. “In de proef proberen we uit of we die veiligheidstaken niet beter kunnen uitbesteden aan mensen die daar verstand van hebben.”

Het experiment heeft echter meteen al vertraging opgelopen, omdat de ondernemingsraad bezwaren had. Hengeveld: “In principe willen we niet dat de beveiligers zorgtaken overnemen. Maar er is natuurlijk een grijs gebied, en wie is er verantwoordelijk als er wat mis gaat? We moeten het allemaal nog uitzoeken. Misschien is de uitkomst dat verpleegkundigen beter moeten worden opgeleid in veiligheid, of dat zorgbeveiligers juist een grotere rol moeten krijgen. We weten het niet!”

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) laat weten dat zij bekend is met de opkomst van zorgbeveiligers in de ggz. ‘Instellingen zoeken naar andere vormen van begeleiding vanwege de druk op het personeelsbestand. De inzet van ondersteunend personeel kan helpen bij de ambitie om separatie of incidenten zoveel mogelijk te voorkomen’, laat de inspectie schriftelijk weten.

Aangezien de inzet van een beveiliger of variant daarop onderdeel uitmaakt van het zorgaanbod, is de instelling zelf verantwoordelijk voor bijvoorbeeld scholing en aansturing, stelt de IGJ. “De inzet van een beveiliger kan een noodzakelijke aanvulling zijn op de verpleegkundige of sociaal-agogische begeleiding, maar kan deze niet vervangen.”

Fysieke zorgbegeleiders

Bij GGz Centraal is de inzet van de zorgbeveiliger behoorlijk ingeburgerd. De aanwezigheid van ‘fysieke zorgbegeleiders’ wordt zelfs in vacatures genoemd om zorgpersoneel te overtuigen bij de ggz-instelling te komen werken. Maar in de bestuurskamer op het bosrijke terrein in Amersfoort ziet directeur behandelzaken en psychiater Anne-Marie Schram ook de bezwaren: er zijn geen landelijke criteria.

Om geschikte zorgbeveiligers te selecteren, laat GGz Centraal bij de kliniek op de Veluwe kandidaten samen met de patiënten liedjes zingen. Geeske Meijer, hoofd behandelzaken Veluwe & Veluwe Vallei: “Als ze niet durven zijn ze niet geschikt.”

Schram moet er hard om lachen. Dan, serieus: “Dat is natuurlijk wel een heel soft criterium. Maar nu kan de uitgerangeerde sportleraar bij wijze van spreken ook aan de slag.” Toch moet Schram erkennen dat het selectiecriterium best goed werkt: “De patiënten daar zijn niet makkelijk te benaderen, en ze zijn zeg maar niet van de knuffelafdeling, en ook niet even schoon. Als je dat allemaal niet wil, moet je maar het Rijksmuseum gaan beveiligen.”

Om privacyredenen is de achternaam van zorgbeveiliger Vincent weggelaten. Zijn achternaam is bekend bij de redactie.

Lees ook:

Waarom het ggz-instellingen niet van de isoleercel afkomen

Deel 1 van de serie over de isoleercel: de separeerruimte blijkt een noodzakelijk kwaad, waar instellingen wel vanaf wíllen, maar niet kunnen.

Het afschaffen van de isoleercel mislukt

Anders dan ze afspreken, lukt het ggz-instellingen niet minder patiënten te separeren, blijkt uit een rondgang.