Dit WK in Qatar was polariserend en confronterend

Zelden was een sportevenement zo beladen als het WK voetbal in Qatar. De erfenis van het toernooi zal nog moeten blijken.

Mohammed uit Saudi-Arabië, veertig jaar, stond om drie uur ’s nachts nog voor een hotel in Doha te roken omdat hij de slaap niet kon vatten. Hij had die avond Argentinië, waar hij al zijn leven lang een groot fan van was, voor het eerst zien spelen en dan vooral Lionel Messi. De adrenaline pompte nog door zijn lichaam.

Voetbal verleidt, windt mensen op, overstijgt grenzen en verbindt. Dat deed het de afgelopen weken zelfs in Qatar, het niet-voetballand waar het immense Al-Baytstadion halverwege de openingswedstrijd van het gastland al leegliep. Geld, corruptie, economische en politieke belangen en de zucht naar macht hadden ons hier gebracht, in november, omdat het anders te heet was om te voetballen.

Kosten noch moeite werden gespaard voor dit WK. Futuristische stadions, een bizar luxueus metrostelsel, brede nieuwe wegen, wolkenkrabbers, hotels met James Bond-allure, Hollywood-boulevards, dat schotelde Qatar de wereld voor. En alles was tot in de puntjes geregeld, in dit strak gereguleerde en gecontroleerde land. De stadions liepen redelijk vol, met 750.000 fans uit de hele wereld, zoals Mohammed uit Saudi-Arabië, maar ook met arbeidsmigranten met de betere banen in Qatar.

Kleine, rijke toplaag

De wedstrijden zelf hielden de illusie hoog dat dit een normaal toernooi was, een WK zoals alle andere. Dat was het niet. De sport zelf was en bleef ondergeschikt aan de grotere belangen van de autoritaire leiding van Qatar, een kleine, rijke toplaag die de overige 90 procent van de inwoners koest houdt met een systeem van permanente totale controle. In Qatar is openlijk homo zijn crimineel, bestaat vrijheid van meningsuiting niet en is die van de vrouw beperkt.

De westerse wereld diende die conservatief-islamitische normen en waarden te respecteren, lieten de Qatarezen de afgelopen weken steeds weten. Dat ze zelf ethische grenzen overgingen bij de toewijzing van dit evenement, mocht niet gezegd worden. Na de corrupte verwerving had Qatar zo veel haast om alles te realiseren – stadions, hotels, wegen, metrostations – dat honderdduizenden straatarme mannen werden geronseld vanuit de binnenlanden van India, Nepal, Bangladesh en Kenia om in moderne slavernij terecht te komen. Vermoedelijk duizenden vonden door nier- of hartfalen vanwege de hitte en uitputting de dood.

Frontale aanval

Deze zaken kregen in vooral noordwest-Europa veel aandacht, daarbuiten amper. Om die reden kon Fifa-president Infantino pal voor het WK frontaal de aanval inzetten op Europa. Hij zat immers geramd. Het WK wás al een succes. De verkoop van alle marketingrechten, vooral die voor tv, had weer alle records gebroken. De Fifa stevent voor dit WK af op een recordomzet van 5 à 6 miljard euro. Geschatte winst: 3,5 à 4 miljard. De kijkcijfers waren buiten Europa beter dan ooit.

“Dit toernooi confronteert je met hoe de wereld in elkaar zit”, zei secretaris-generaal Gijs de Jong van de KNVB in Qatar. “Wij hebben de luxe om ons over mensenrechten druk te maken. Dat hebben ze in veel landen niet.”

De Jong heeft met de KNVB en enkele andere Europese bonden twee jaar pogingen gedaan een steentje bij te dragen aan veranderingen in Qatar. Sympathiek en naïef. Dat gold ook het idee dat Virgil van Dijk de OneLove-band zou dragen, met daarop een klein, veelkleurig hartje. Het mocht niet van de Fifa (lees: Qatar). Alle zeven Europese landen trokken hun keutel in. Een paar speldjes bleven over na alle stoere praat.

Te kort door de bocht

Op basis van die gênant mislukte actie concluderen dat het WK niets opgeleverd heeft, is te kort door de bocht. Door de kritische publiciteit en alle initiatieven van organisaties is wel degelijk enige progressie in gang gezet. Dat bevestigden arbeidsmigranten in Qatar. Zelden was er zoveel structurele aandacht voor de mensenrechten, in Qatar in het bijzonder. Wie had zich zonder het WK ooit druk gemaakt over de positie van lhbti+’ers in Qatar, of over de miljoenen arbeidsmigranten die al tientallen jaren in slechte omstandigheden het vuile werk in de héle Golfregio opknappen? Het WK voetbal, zoveel groter dan de rest, bracht de gruwelen aan het licht.

Die onthullingen leidden ook tot actie. De VN-organisatie voor arbeid (ILO) vestigde zich in Qatar en de internationale vakbond BWI kreeg er voet aan de grond. Het leidde tot betere wet- en regelgeving. Maar het is te weinig en te laat voor veel mensen. Veel regels worden niet nageleefd en de huisvesting voor gastarbeiders blijft erbarmelijk.

Over de hoofden van die Afrikanen en Aziaten heen had Qatar grotere belangen. Dit WK was bedoeld om vrienden te maken met de rest van de wereld, voor de eigen economie en om haar veiligheid in de Golfregio te waarborgen. En dat lijkt gelukt, via de diplomatie op ereterrassen en via de 750.000 voetbalsupporters die het WK bezochten. Velen zijn als ambassadeurs van Qatar teruggegaan naar Brazilië, Argentinië, ­Japan of zelfs Nederland.

Onderschat element

De meeste sympathie heeft Qatar geoogst in Azië, het Midden-Oosten en de rest van de Arabische wereld. Dat element is in Europa onderschat: de trots over het eerste WK in hun ‘regio’, in een islamitische cultuur. De Saudische man voor ons hotel, met zijn adrenaline, zei hetzelfde: dit was zijn WK, hún WK, van moslims, eindelijk.

Het WK dwong zo óók tot andere perspectieven. Zelden had een sportevenement zo’n sport­overstijgend karakter, vanwege alle politieke, culturele, religieuze, sociale en economische implicaties. Het was een polariserend en confronterend WK. Steeds riep het vragen op. Hoe ver mag je gaan in het vasthouden aan je eigen normen en waarden als je in het huis van de ander op bezoek bent? Is de paradox van dit WK dat het misstanden veroorzaakte en nooit gehouden had mogen worden, maar ook sociale verbeteringen in gang zette die er anders nooit gekomen waren?

Het zal moeten blijken. Gaan de ingezette arbeidshervormingen echt tot iets leiden? Die erfenis is pas later vast te stellen. Het is aan non-profit-organisaties, de VN én de journalistiek om de vinger aan de pols te houden in Qatar, ook na de finale. De vrees is nu reëel dat de aandacht snel verslapt. Een laatste noodkreet van de grote mensenrechtenorganiaties om eindelijk werk te maken van financiële compensatie van WK-slachtoffers stierf deze week snel weg in de opwinding rond het finaleduel tussen Lionel Messi en Kylian Mbappé.

Lees ook:

Griezmann staat meer dan Mbappé voetballend symbool voor dit WK

Mbappé en Messi zijn de blikvangers van de finale zondag tussen Frankrijk en Argentinië, maar vergeet Antoine Griezmann niet. Hij is de belichaming van het realistische totaalvoetbal van de Franse ploeg.