We waarderen een lang­speel­plaat niet met onze oren, maar met ons gevoel des te meer

Wat maakt luisteren naar een langspeelplaat zo bijzonder? Voor audiofielen begint het antwoord met een pijnlijke vaststelling: aan het geluid ligt het niet.

De lp is alweer een paar jaar terug van nooit weggeweest. We kopen, verzamelen en pielen met het naaldje dat het een lieve lust is. Maar is dat omdat het geluid echt beter is?

Volgens de wetenschap niet. We blijken niet zoveel waarde te hechten aan de geluidskwaliteit van vinyl. We dénken alleen dat we dat doen. Professor Rickard Enstroem is psycholoog aan de Canadese MacEwan Universiteit. Hij heeft met zijn meest recente onderzoek bewezen dat we de kwaliteit van vinyl niet herkennen, laat staan waarderen. “Er is een sterke consensus dat het geluid van een lp beter is. Onbewust beleef je deze consensus. Het resultaat is dat jij zelf ook vindt dat de lp beter is.”

Om beleving en verwachting te toetsen, deed Enstroem een aantal experimenten met wijn, koffie én muziek. Hij liet testpersonen naar dezelfde muziek op vinyl en op het digitale formaat MP3 luisteren, maar vertelde de helft van hen dat zij naar de andere drager luisterden. Deze deelnemers kregen muziek op MP3 te beluisteren terwijl ze dachten vinyl te horen en omgekeerd. Het overgrote deel van de deelnemers die dachten naar vinyl te luisteren, gaf aan dat ze de muziek warmer en mooier vonden, ook al luisterden zij in werkelijkheid naar MP3.

Maatschappelijke consensus is belangrijker dan we willen geloven

Enstroem meent dat het met het genieten van muziek niet veel anders zit dan met andere genotsmiddelen. “Soortgelijke onderzoeken, maar dan met dure wijn en met koffie, die was gemaakt van organisch geteelde koffiebonen, gaven dezelfde resultaten. De deelnemers die dáchten dat ze organische koffie dronken, waardeerden deze smaak beter. Soms vroegen ze zelfs om een extra kopje – ook al dronken ze de niet-organische koffie. Ook testpersonen die dachten dat ze peperdure wijn dronken reageerden zo. Prachtige en complexe beschrijvingen volgden, al hadden zij net het goedkoopste product dat we konden verkrijgen, naar binnen geslagen. We slaan onze waarneming dus een stuk objectiever aan, dan deze is. In de praktijk kleurt consensus en verwachting onze beleving meer dan we denken.”

Overigens had Endstroem niet voor niets MP3 gekozen om tegenover het geluid van de lp te zetten. “Een cd was toch geen uitdaging geweest. Daarvan is wel bekend dat de kwaliteit bijzonder zuiver is. Het ging me erom de meest verguisde geluidsdrager te kiezen. Als mensen dan nóg dat sterk gecompromitteerde geluid een hogere waardering gaven wanneer ze geloofden dat het vinyl was, dan pas kun je zeggen dat onze verwachting onze beleving overtreft. Ik vind dat we dat nu wel kunnen zeggen.”

Auditief expert Steffen Lepa aan de universiteit van Berlijn gaat nog wat stappen verder. Lepa onderzoekt niet alleen welke dragers we het mooist vinden, maar ook op welke leeftijd en waarom.

Ouderen blijven bij de cd

De liefde voor vinyl trof hij aan bij alle leeftijdsgroepen, behalve bij ouderen. “We bezochten mensen thuis, interviewden hen over muziek en bekeken uiteraard de installaties. Bij ouderen zagen we meestal de cd-speler. Een enkeling streamde muziek liever, en ook was er een meneer die de pick-up had teruggevraagd van de kinderen. Uit de interviews bleek dat ouderen niet zozeer keken naar de kwaliteit van het geluid, maar eerder naar gebruiksgemak. Ook hielden ze vast aan hun gewoontes en gebruikten simpelweg die drager waarmee ze het bekendst waren. Verreweg de meeste ouderen stapten decennia geleden over naar de cd, en bleven die trouw, ook toen de streamingdiensten kwamen. Ouderen veranderen pas van drager, als er een dramatische verandering in hun leven plaatsvindt. Als hun partner overlijdt of ze verhuizen, dan laten ze zich door de omgeving nog weleens een nieuwe gewoonte aanleren. Maar uit de gesprekken bleek dat dit dan eerder was om te breken met de oude gewoonte, dan dat zij een andere geluidskwaliteit wilden ervaren.”

Voor ouderen draait het dus om gebruiksgemak, jongere groepen hebben andere motieven. Lepa heeft heel wat redenen gevonden waarom mensen zich naar de platenwinkels reppen, maar het mooie geluid bleek er niet één van te zijn. “Dat kan ook nauwelijks, want vinyl is heel divers in kwaliteit. Opnames, kwaliteit van de apparatuur en drukprocessen hebben allemaal invloed op de kwaliteit van het geluid. En dan heb ik het nog niet over de populaire tweedehandsplaat, met zijn gebruikssporen. Een lp heeft dus wel authenticiteit, en dat geeft de gebruiker het gevoel iets unieks in handen te hebben. Het is bijna een artefact.”

De integriteit van de langspeelplaat

Het idee van een uniek artefact wordt nog eens versterkt doordat de luisteraar er moeite voor moet doen. Hij of zij moet het uitzoeken, verzamelen, en de juiste apparatuur ervoor aanschaffen die ook nog eens niet draagbaar is. Je hebt een specifieke plek en tijd nodig. Al deze factoren dragen ertoe bij dat het luisteren naar een lp bijzonder is. Het vergt investeringen in energie, tijd of geld. En als we eenmaal geïnvesteerd hebben, is onze waardering hoger. Anders zou de investering nutteloos zijn geweest en dat geeft een onprettig gevoel. Om dat gevoel te vermijden, stellen we vaak onze waardering naar boven bij.

Het zwarte schijfje heeft dus weinig auditieve pluspunten, of het moet juist het gebrek aan zuiverheid zijn. Veel gebruikers geven aan, het geluid ‘rijk’, ‘vol’ of ‘warm’ te vinden. Volgens Lepa doelen zij daarmee op de imperfectie. “De lp geeft altijd wat ruis, wat achtergrond. Die structuur heeft ook charme. Platenmaatschappijen spelen daar handig op in en marketen sommige artiesten en hun muziek opzettelijk met een vleugje ouderwetsheid, door te spreken over een ‘retro’ album. We associëren die ouderwetsheid met een bepaalde integriteit, maar deze nieuwe ouderwetsheid is natuurlijk net zo door de marketingmachine gehaald als de andere artiesten.”

Heimwee naar vóór je tijd

Een bepaalde nostalgie is dan ook een belangrijke aantrekkingskracht van vinyl. Lepa maakt daarbij onderscheid tussen tech-nostalgie en para-nostalgie. Voor mensen die oud genoeg zijn om de lp in hun jeugd te hebben gebruikt, spelen elementen mee als herinneringen aan de eerste muzikale onafhankelijkheid van de ouders. Maar ook emoties en gebeurtenissen die sterk met de pick-up verbonden zijn, zoals verliefdheid en verdriet. Deze tech-nostalgie is niet voorbehouden aan de lp. Lepa ziet het ook terug in de voorliefde voor oude camera’s, fietsen en keukenapparatuur. “Je kunt het vergelijken met heimwee. Maar in plaats van dat je terug wilt naar een bepaalde plek, wil je terug naar een bepaalde tijd. Met vinyl heb je het verleden tastbaar in handen en je spiergeheugen helpt daarbij. Ook al heb je in dertig jaar geen naald meer op de plaat gezet of een stofje ervan af geblazen.”

Opvallend is dat vooral jonge mensen en artiesten zich aangetrokken voelen tot de lp. Dat is wat Lepa betreft para-nostalgie, dus gevoelens die lijken op nostalgie. “Het klinkt gek, heimwee hebben naar een huis waar je nooit gewoond hebt. Maar toch is dit de voornaamste emotie bij de jeugd. Jongeren hebben veel informatie voorhanden van hoe het was om jong te zijn in een andere generatie. Ze horen het van hun ouders en het is overal te zien op Netflix en sociale media. Dat willen ze óók beleven.” Sterker nog: een van de meest concrete redenen die jongeren gaven voor hun gebruik van vinyl is dat zij er drempels mee moeten overwinnen: het sparen voor de eigen apparatuur en het vinden van muzikale artefacten. Die dingen geven jongeren het gevoel echt serieus met muziek bezig te zijn in plaats van slechts muziek te consumeren. Voor jongeren is ook belangrijk dat muziek een verbindende factor is in het algemeen. Meer dan met streamen, leveren de drempels van vinyl meer activiteiten en dus een hechtere band op met vrienden. Je doet en deelt echt iets samen. Ook dat is veel minder bij het streamen dat vaak gedachteloos gebeurt.

Een laatste verleiding van de lp zit in het gevoel voor avontuur waar, vooral jonge mensen, behoefte aan hebben. Het gecontroleerd kunnen dwalen en afdwalen. Streamen is voorspelbaar en je weet precies wat je krijgt, Wie platenzaken afstruint, vindt onverwachte muziek die je een hele nieuwe beleving kan geven. Of zoals Lepa het zegt: “Vergelijk het met je gps. Je verdwaalt niet meer. Maar dat is eigenlijk ook best jammer, toch?”

Lees ook:

De psychologie is in crisis. ‘Het moet radicaal anders’

Het is crisis in de psychologie. Klassieke experimenten geven bij herhaling niet meer de klassieke uitkomsten. Het probleem zit dieper, beweren twee psychologen. ‘Onze antwoorden zijn niet meer relevant.’