Vissenliefhebbers opgelet: de wetenschap roept uw hulp in om soorten te herkennen in oude schilderijen

Het is een verrassende samenwerking: biologen en kunsthistorici, samen op zoek naar informatie over het voorkomen van vissoorten in Europa tussen 1500 en 1880. Met als projectleider de Leidse emeritus-hoogleraar Franse literatuur Paul Smith. “In de Franse letterkunde heeft natuur altijd een belangrijke plek gehad. En lange tijd is Frans ook de taal van de wetenschap geweest”, verklaart Smith zijn interesse in natuur en in vissen in het bijzonder. “Van de zestiende tot de negentiende eeuw is veel van wat over natuur gaat in het Frans geschreven, en wetenschappers wilden ook graag mooi schrijven, dus de grens tussen letterkunde en natuurwetenschap is soms vaag.”

Zelf werd Smith altijd al gegrepen door de bijzondere afbeeldingen in de vroege natuurboeken. En hij leidt nu het onderzoeksproject ‘A new history of fishes’. Hierin werkt Smith samen met drie aio’s en twee postdocs aan het doorspitten van oude literatuur, maar ook het bekijken van beeldende kunst op zoek naar vissen, vishandel en visconsumptie.

Topstuk in rariteitenkabinetten

Om te laten zien hoeveel informatie er in een schilderij kan zitten, pakt Smith de ‘Vismarkt’ van de zeventiende-eeuwse Vlaamse schilders Frans Snyders en Anthonie van Dyck. “Je ziet links die stapel vissen op de markt, en rechts zie je een tafereel waarvan nog onbekend is wat het nu voorstelt. Er wordt een vis gekocht, blijkbaar een bijzondere vis, want iedereen eromheen heeft er aandacht voor. Maar wat we nu precies zien? Het is duidelijk geen Vlaamse vismarkt. Misschien is het een historische, bijbelse of mythologische scène. Als we meer weten over de vissoorten, kunnen we dit mogelijk beter in context plaatsen.”

Het doek roept meer vragen op. “Die platvis bovenin, is dat een heilbot of een tarbot?”, gaat Smith verder. “En is het gebruikelijk dat deze aan twee kanten wordt opgehangen? En boven op de stapel ligt een rode poon ondersteboven, maar rechtsonder bij die dode otter eentje rechtop. Onder de eerste poon ligt een degenkrab, een soort die zeker niet in de Noordzee of de Middellandse Zee voorkwam, dat was echt een topstuk in rariteitenkabinetten uit die tijd. Voorin liggen wat exotische schelpen. Die nemen we nu niet mee in ons project, maar ik vraag me ook af waar die vandaan komen. Samen geeft dat wellicht betekenis aan dit schilderij.”

‘Fishing in the past’

Pas als er heel erg veel schilderijen beoordeeld zijn, kunnen volgens Smith conclusies worden getrokken. Daarvoor is het subproject ‘Fishing in the past’ opgezet door biologe Anne Overduin van Naturalis in Leiden. Overduin selecteerde in samenwerking met het Rijksmuseum en het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis RKD bijna 2300 schilde­rijen, etsen, gravures en tekeningen met eet­tafel- en keukenstillevens en marktscènes waarop vissen staan afgebeeld.

Alle werken zijn te beoordelen op het internationale platform Zooniverse, waar bijvoorbeeld ook de door wildcamera’s vastgelegde dieren van de Serengeti en de Hoge Veluwe door het publiek op naam worden gebracht. “Daar zijn al heel veel mensen actief die lol beleven aan het determineren van soorten op foto’s of plaatjes. Het werkt voor veel mensen verslavend, ze willen steeds weer een nieuwe afbeelding beoordelen”, zegt Overduin.

Focus op consumptie van vis

Naast de vaste gebruikers van Zooniverse hopen de wetenschappers ook de vissenkenners van Nederland te mobiliseren. Morgen is de officiële aftrap in Naturalis in Leiden, waarbij meer achtergrond wordt gegeven en deelnemers geholpen worden bij de eerste beoordelingen van de beelden. Het project heeft even proefgedraaid op het platform, wat zonder actieve werving al 55 deelnemers opleverde. Maar uiteindelijk wil Overduin er enkele honderden. “We laten elke afbeelding minstens twee keer beoordelen. Als het een moeilijk te herkennen soort is en er komen verschillende antwoorden, dan moeten er misschien wel tien mensen naar kijken. Dus samen zijn dat heel veel beoordelingen die we nodig hebben.”

Een belangrijke focus in de speurtocht is de consumptie van vis. Een ingewikkeld onderwerp, want de vissoorten die op schilderijen staan, zijn niet per se de vissen die het meest gegeten werden, weet Smith. “Vanaf 1500 werd er veel meer gevist in de viswateren van Newfoundland, waardoor er ineens veel meer zeevis op de markt kwam in Europa. Dat wordt wel de Atlantic fish revolution genoemd. Wat je in de kunst zag was juist dat zoetwatervis meer werd afgebeeld, omdat die ineens meer gewaardeerd werd.”

Aquatische biodiversiteit

Hoewel aantallen afgebeelde vissen dus niet alles zeggen, kan er wel een globaal beeld worden gevormd van de visconsumptie. “We verzamelen ook informatie over de context van de vissen op de schilderijen door te beoordelen of de afgebeelde vissen bedoeld waren voor consumptie. Daardoor kunnen we wel bepalen welke soorten er in een bepaalde periode geconsumeerd werden”, benadrukt Overduin.

Het project moet in 2021 een database opleveren waarmee andere wetenschappers verder kunnen. “Die is er nu niet, de gegevens staan verspreid over ontoegankelijke boeken en afbeeldingen”, zegt Overduin. “Zo’n heldere database kan uiteindelijk zorgen voor meer begrip van veranderingen van aquatische biodiversiteit door de tijd heen.” De onderzoekers denken dat de informatie uit de verschillende historische bronnen ook bewijs kan leveren van onder meer klimaatverandering, historische vervuiling en migratie van vispopulaties.

Smith bestudeerde eerder al vogels in kunst, en zag daarin trends door de eeuwen heen. “In 1555 werd bij afbeeldingen van lepelaars, of futen en kluten gemeld dat ze zeldzaam waren. Nu komen die veel voor. Dat heeft alles met klimaat te maken, in die tijd heerste wat we noemen de Kleine IJstijd. Je ziet daarna weer veel veranderen.” Daarnaast geven de schilderijen extra informatie over de werkwijze van de schilders. “Bijvoorbeeld of ze vooral lokaal beschikbare vissen schilderden, of ook exotische soorten. Combineerden ze zoet- en zoutwatervissen? Deze gegevens zijn interessant voor kunsthistorici.”

Viskenners kunnen deelnemen op www.zooniverse.org/projects/anneoverduin/fishing-in-the-past. De introductie is morgen om 12.30 uur in Naturalis – Life Science (het gedeelte met gratis toegang)

Lees ook:

Burgerwetenschap is in opkomst. ‘Vergeet niet dat veel wetenschappers vroeger amateurs waren’

Ze analyseren kaarten van de Veluwe, vouwen eiwitten, meten de luchtkwaliteit of turven zwerfafval: steeds meer mensen helpen de wetenschap. Uit betrokkenheid, nieuwsgierigheid of omdat ze voor zichzelf antwoorden zoeken. Burgerwetenschap is in opkomst.