Rehabilitatie voor een ondiplomatieke, mokkende, geniale natuurkundige

Een biografie van Nobelprijswinnaar Martinus Veltman doorbreekt het stereotiepe beeld van deze ‘verdrukte’ natuurkundige. Provoceren zat hem in het bloed, maar hij was ook een loyale leermeester en een bourgondische humorist.

In 1999 ging de Nobelprijs voor Natuurkunde naar twee Nederlanders. Martinus Veltman en Gerard ’t Hooft werden door het Nobelcomité geëerd omdat ze ‘de kwantumstructuur van de elektrozwakke wisselwerking in de fysica’ hadden opgehelderd. Voor veel Nederlandse media was die uitleg te abstract, zij zoomden liever in op de onmin tussen de twee geleerden. Toen het duo in Stockholm de prijs kwam ophalen, vroeg het NOS-journaal zich bijvoorbeeld af hoe je samen een prijs in ontvangst kon nemen als je niet eens samen door één deur kon.

Veltman had in 1981 de Universiteit Utrecht de rug toegekeerd en aan de Universiteit van Michigan zijn carrière voortgezet. Hij voelde zich miskend. Met name door ’t Hooft die bij hem was gepromoveerd, maar steeds meer het beeld opwierp dat voornamelijk hij het was geweest die die ‘kwantumstructuur’ had opgehelderd.

Daarmee werd Veltman onrecht aangedaan, betoogt Dirk van Delft in zijn biografie Verrek, dat is ’t!. Dat onrecht werd weliswaar in 1999 rechtgezet, maar zeker in Nederland bleef het beeld bestaan van ’t Hooft als de geniale leerling die zijn mokkende meester had overtroefd. Dat beeld stelt Van Delft, die eerder biografieën schreef van de Nobelprijswinnaars Kamerlingh Onnes en Lorentz, bij.

Het stoffige hoekje van de zwakke interacties

Het wrange is dat Veltman zijn pupil jarenlang onvoorwaardelijk heeft geprezen. Het was Veltman die midden jaren zestig zijn tanden zette in de mysterieuze zwakke kernkracht. Terwijl de sterke kernkracht de deeltjes in een atoomkern bijeenhoudt, kan de zwakke kernkracht ze van gedaante laten veranderen. Die laatste kracht speelt een rol bij het radioactief verval waar bijvoorbeeld een neutron overgaat in een proton. Dat was bekend, maar fysici konden er niet aan rekenen. Het probleem had zich eerder voorgedaan − en was opgelost − bij het elektromagnetisme, maar alle pogingen om op die manier ook de zwakke kernkracht onder controle te krijgen, waren gestrand. Veltman hield vol. “Je bent het stoffige hoekje van de zwakke interacties aan het schoonvegen”, verzuchtten zijn collega’s.

Toen meldde Gerard ’t Hooft zich. Waar het fysisch inzicht van Veltman geen uitweg bood, bracht het wiskundig genie van zijn promovendus dat wel. De introductie van een nieuw deeltje (dat later het Higgs-boson bleek te zijn) maakte de vergelijkingen van de zwakke kernkracht oplosbaar, of ‘renormaliseerbaar’ in het jargon van de kwantumfysica.

Veltman was enthousiast − de titel van de biografie verwijst naar zijn reactie. In 1971 organiseerde hij een groots symposium met alle kopstukken uit het vakgebied. Die beten collectief in het stof toen ’t Hooft als apotheose zijn oplossing uiteen mocht zetten.

Ook daarna zou Veltman zijn leerling regelmatig alle credits geven. Maar allengs kwamen de twee tegenover elkaar te staan, vooral toen algemene media over de laatste ontwikkelingen in de fysica begonnen te berichten en ’t Hooft de bijdrage van zijn meester minimaliseerde. ‘Veltman werkte aan de verkeerde theorie’, citeerde de pers. Of: ‘Veltman zat vast.’ ’t Hooft zou zich later verontschuldigen, hij had zich ongelukkig uitgedrukt, maar het kwam niet meer goed.

Bourgondische Brabander

Van Delft rehabiliteert de oude meester, die op 4 januari 2021 op 89-jarige leeftijd overleed. Hij beschrijft hoe Veltman zijn weg zocht in de theoretische fysica. Hoe hij een computerprogramma ontwierp (dat hij Schoonschip noemde, om buitenlandse concurrenten af te schrikken), waarmee hij kwantumberekeningen kon uitvoeren die de onmogelijke vergelijkingen van de zwakke kernkrachten te lijf konden gaan. En vooral: Van Delft maakt duidelijk dat de Nobelprijs evenzeer de verdienste van Veltman is geweest.

Voor het zover is heeft de lezer heftige natuurkunde moeten verstouwen. Het boek staat bol van begrippen als ijkinvariantie, Feynmanndiagrammen of CP-schending. Maar wie zich daar doorheen slaat, of eroverheen leest, krijgt een mooi beeld van de mens Martinus Veltman, Tini voor vrienden. Een bourgondische Brabander die genoot van een goed glas wijn en een stevige sigaar. Een bullebak, die provoceren in het bloed zat, maar tegelijk een causeur aan wiens lippen men hing. Diplomatie zat niet in zijn vocabulaire, wat deels verklaart waarom hij zo lang op die prijs moest wachten.

Humor wel. Van Delft dist vele anekdotes uit het leven van Veltman op. Zoals het (verzonnen) verhaal dat hij op station Den Dolder stond, vlak bij zijn woonplaats Bilthoven, samen met een groepje patiënten van de naburige psychiatrische kliniek. De begeleidster telde of de groep compleet was. “Een, twee, drie, vier, vijf, zes.” Toen ze bij Veltman was uitgekomen, vroeg ze: “En wie ben jij?” Ik ben Tini Veltman, antwoordde hij. “En ik heb zojuist de Nobelprijs voor Natuurkunde gewonnen.” Aha, zei ze. “Zeven, acht, negen.”

Dirk van Delft. ‘Verrek, dat is ’t!’, het strijdvaardige leven van Nobelprijswinnaar Martinus Veltman. Uitgeverij Prometheus Amsterdam. 368 pag. 32.50 euro. ISBN: 9789044652673

Lees ook:

Nobelprijswinnaar Martinus Veltman (1931-2021) hield vol waar andere fysici afhaakten

Martinus ‘Tini’ Veltman deed iets wat anderen niet deden: de krachten uit de natuur onder één noemer brengen.