Egyptisch Museum
Nooit eerder getoonde schatten moeten Egypte terug op de kaart zetten
De inrichting van het nieuwe Grand Egyptian Museum bij Gizeh biedt de kans om nooit geziene schatten te onderzoeken en te restaureren. Ook Europese wetenschappers kunnen hun hart ophalen.
Toen de Britse archeoloog Howard Carter in 1922 het graf van Toetanchamon ontdekte, in de Vallei der Koningen bij Luxor, trof hij op de grond van de tombe een verzameling gouden platen aan. Hij stopte ze in een kist en verscheepte ze naar het Egyptisch Museum aan het Tahrir-plein. Waar ze bijna een eeuw onaangeroerd bleven liggen.
Tot een team van Egyptische en Duitse wetenschappers en restauratoren in 2014 besloot ze te onderzoeken. Zoals meer schatten uit het graf van de jong gestorven farao in de afgelopen jaren onder de loep zijn genomen. Aanleiding was het feit dat alle vondsten uit het graf verhuisd moesten worden naar het nog te openen Grand Egyptian Museum (GEM).
Het nieuwe museum bij Gizeh, een voorstad van Caïro, zal de grootste collectie oud-Egyptische kunst ter wereld herbergen en moet een topattractie worden die de toeristen weer terug gaat lokken naar Egypte. Grote publiekstrekker wordt de schat van Toetanchamon, die voor het eerst in zijn geheel te zien zal zijn. Waren in de Egyptisch Museum ruim 1800 topstukken te zien uit het koningsgraf, in het nieuwe museum kan het publiek zich vergapen aan meer dan 5000 artefacten, die voor een groot deel afkomstig zijn uit de depots van het Egyptisch Museum.
De racewagens van de oudheid
Voorafgaand aan de verhuizing zijn diverse objecten uit het koningsgraf onderzocht en indien nodig gerestaureerd. Dat was soms een penibele aangelegenheid, vertelt Loutfy Abd El-Hamid, directeur van de oudheidkundige afdeling van het Egyptisch Museum. “De vier houten schrijnen uit de grafkamer die om de sarcofagen van Toetanchamon heen stonden zijn voor het eerst sinds de ontdekking van het graf gerestaureerd. We zijn onlangs begonnen met de restauratie van de derde schrijn, die is bedekt met heel kwetsbare lagen goud. Het risico was dat het uit elkaar zou vallen.” Gelukkig is dat niet gebeurd en staat de schrijn nu klaar voor transport naar het GEM.
Ook de gouden platen die Howard Carter in het graf aantrof, verkeerden in een slechte conditie. De platen die veelal op een ondergrond van leer of textiel waren bevestigd, bleken inmiddels in duizenden stukken uiteen te zijn gevallen. De eerste opdracht van team was dus om na te gaan welke stukken bij elkaar hoorden en ze te restaureren.
Vanwege de plek in het graf waar de platen lagen, wordt aangenomen dat ze bij een strijdwagen van Toetanchamon hoorden en waren bedoeld om bijvoorbeeld een pijlenkoker, oogkleppen en het tuig van het paard te versieren.
Strijdwagens waren de racewagens van de oudheid. Gedurende het Nieuwe Rijk (1539-1077 v. Chr.) vormden ze een belangrijk onderdeel van het Egyptische leger. Maar ze werden ook gebruikt bij militaire parades, processies, jachtpartijen en als transportmiddel voor de elite.
De versierselen van een strijdwagen kennen we vooral van afbeeldingen. Daarom boden de gouden platen uit het graf van Toetanchamon het team een unieke kans om deze objecten te onderzoeken.
Het onderzoek richtte zich allereerst op de afbeeldingen op de massief gouden platen. Al snel bleek het om traditionele Egyptische motieven te gaan zoals het neerslaan door de koning van zijn vijanden. Maar er werden ook internationale motieven gevonden. In de tijd van Toetanchamon waren er veel contacten tussen Egypte en het Nabije Oosten en het Middellandse Zeegebied. Zo werden grondstoffen en luxegoederen over land en zee naar Egypte getransporteerd.
De goudsamenstelling
Deze internationale contacten hadden ook invloed op de Egyptische kunst. Nieuwe motieven deden hun intrede en werden ook aangetroffen op de gouden platen, bijvoorbeeld in de vorm van scènes van gevechten met dieren en spiraalvormige motieven. De afbeeldingen tonen aan dat door de handelscontacten buitenlandse motieven doordrongen in de Egyptische kunst en deel gingen uitmaken van de iconografie.
Met moderne technieken werd vervolgens gekeken naar de samenstelling van het goud. Daarbij bleek dat de platen in zes groepen konden worden onderverdeeld, met elk een eigen legering. Opvallende uitkomst was dat elke groep correspondeerde met een type afbeelding. Zo hadden de gouden platen met traditioneel Egyptische afbeeldingen een andere goudsamenstelling dan de platen met internationale motieven. Ook de beitelsporen op de platen werden geanalyseerd. Daarbij stelden de onderzoekers vast dat bepaalde platen met een en dezelfde beitel waren gemaakt en wellicht zelfs door één specifieke werkman waren vervaardigd.
Tot slot werd een poging ondernomen om na te gaan bij welke strijdwagen van Toetanchamon de platen hoorden. Dat lukte niet, maar volgens de Duitse restaurator Katja Broschat heeft het onderzoek toch belangrijke nieuwe inzichten opgeleverd. Het feit dat de platen met Egyptische en internationale afbeeldingen een verschillende goudsamenstelling hadden kan volgens haar betekenen dat ze in verschillende werkplaatsen werden gemaakt, op verschillende momenten. “Maar het kan ook zo zijn geweest dat verschillende werkplaatsen in een bepaalde soort afbeeldingen waren gespecialiseerd en goud uit verschillende bronnen gebruikten.”
De platen zullen na de opening van het GEM voor het eerst te zien zijn. Net als veel andere objecten uit het graf van Toetanchamon. Bijzonder is volgens Loutfy Abd El-Hamid vooral dat enkele zeer fragiele artefacten zijn gerestaureerd. Zo kunnen bezoekers zich gaan vergapen aan een paar sandalen van de farao en aan de handschoenen die hij droeg wanneer hij met pijl en boog op jacht ging. Zelfs het linnen ondergoed van de farao krijgt een plaatsje in het GEM, vertelt El Hamid lachend.
Inmiddels zijn bijna alle objecten uit het koningsgraf overgebracht naar het nieuwe museum. Alleen enkele topstukken, waaronder het gouden dodenmasker van Toetanchamon, zijn gouden sarcofaag en troon bevinden zich nog in het Egyptisch Museum. “Het zijn de objecten waar niet veel restauratiewerk aan gedaan hoeft te worden”, legt Eid Mertah, restaurator bij het Egyptisch Museum, uit. “En we willen dat de bezoekers van het Egyptisch Museum ze nog tot het laatste moment kunnen zien. Pas kort voor de opening worden ze naar het GEM verplaatst.”
Wanneer het masker wordt overgebracht en wanneer het Grand Egyptian Museum open gaat, is nog niet bekend. De Egyptische overheid wil voor de grootse opening vele staatshoofden en hoogwaardigheidsbekleders uitnodigen en dat kan pas als de coronapandemie dit toestaat.
Wanneer het dodenmasker is overgebracht, heeft de volledige schat van Toetanchamon een nieuw onderdak gevonden. Alleen de mummie van Toetanchamon zal niet verhuizen naar het Grand Egyptian Museum. De Egyptische overheid heeft besloten dat de kindkoning mag blijven rusten in zijn graf bij Luxor.
De wieg van de Egyptische beschaving
Het nog te openen Grand Egyptian Museum (GEM) moet het pronkstuk van de Egyptische musea worden. Maar wat te doen met het oude Egyptisch Museum aan het Tahrirplein in Caïro? De toekomst van het museum zal bepaald worden aan de hand van een masterplan, dat Egypte in samenwerking met vijf Europese musea met grote Egyptologische collecties opstelt. Zeker is dat het museum chronologisch het verhaal van de oud-Egyptische beschaving zal blijven vertellen, zegt Loutfy Abd El-Hamid, directeur van de oudheidkundige afdeling van het Egyptisch Museum. Het museum heeft meer dan genoeg objecten in de depots om de leeg gevallen plekken op te vullen. Zo zal op de plaats waar de schatten van Toetanchamon lagen nu de schat uit de stad Tanis tentoon worden gesteld.
Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) is een van de Europese musea die in een door de EU gefinancierd project samen met de Egyptische partners nadenken over de toekomst van het Egyptisch Museum. “In een pilot richten we de afdeling van de pre- en vroeg-dynastische geschiedenis in”, zegt Lara Weiss, conservator collectie Egypte van het Leidse museum. “Deze afdeling was meer een doorstroomlocatie waarvan veel bezoekers niet wisten waar die eigenlijk over ging.”
Aan het Europees-Egyptische team om daar verandering in te brengen. Het grote publiek weet weinig van deze periode maar toch is het een van de meest boeiende tijdvakken uit de Egyptische geschiedenis, zegt Weiss. In deze tijd ontstaat de blauwdruk voor de latere faraonische beschaving. “Het is de wieg van de oud-Egyptische cultuur.”
Dit verhaal wordt op de vernieuwde afdeling verteld aan de hand van thema’s zoals de vereniging van Boven- en Beneden-Egypte tot één land, de opkomst van de eerste nederzettingen,het ontstaan van het koningschap en het hiërogliefenschrift en de opkomst van gespecialiseerde handwerklieden.
Gelukkig heeft het museum topstukken in huis om deze periode tastbaar te maken. Zo zal het ‘Merimde-hoofd’ te zien zijn, de oudste sculptuur van een menselijk gezicht uit de Egyptische steentijd. Een ereplaats is er ook voor het ‘Narmer-palet’, met daarop een afbeelding van de eerste koning die Boven- en Beneden-Egypte verenigde. Bijzonder is ook de muurschildering uit zogeheten graf 100. De schildering is afkomstig uit een graf in Hierakonpolis, in 1898 door de Britse Egyptologen Quibell en Green werd ontdekt. In het graf troffen ze de alleroudste grafschildering in Egypte aan. Daarop zijn afbeeldingen te zien van boten, en dieren als zebra’s, struisvogels en gazellen. Maar ook voorstellingen van vechtscènes, een heerser met een staf en een afbeelding van wat vermoedelijk een godin is tussen twee rechtop staande leeuwinnen. De muurschildering vond uiteindelijk zijn weg naar het Egyptisch Museum maar was jarenlang niet te zien vanwege de slechte staat waarin het verkeerde.
Dankzij de Europese subsidie kon het British Museum dit topstuk laten restaureren door conservator Bianca Madden, die zes maanden aan dit project werkte. Madden: “De muurschildering was bedekt met een donkere vernislaag, dus de spannendste vraag was wat er van de afbeeldingen over was gebleven.” Madden deed eerst diagnostisch onderzoek van de schildering, met behulp van technieken als infrarood, en voerde een noodstabilisatie uit. Daarna kon ze beginnen aan het verwijderen van de vernislaag. “Dat was heel moeilijk doordat het vernis harder was dan de onderliggende leemlaag. Maar door een combinatie van verschillende oplosmiddelen te gebruiken hebben we de vernislaag grotendeels kunnen verwijderen. Tot onze opluchting zagen we dat de schildering nog goed herkenbaar was. Toen we de schildering vergeleken met het waterverfschilderij dat Green maakte voor hij de muurschildering uit het graf liet verwijderen, zagen we dat delen van de muurschildering verloren waren gegaan. Maar met name in het onderste gedeelte is nog veel bewaard gebleven.”
Hoewel de schildering visueel niet het meest spectaculaire stuk is dat te zien zal zijn, biedt het toch een boeiend inzicht in de vroege periode van de Egyptische geschiedenis benadrukt Lara Weiss. “Het is de oudst bekende muurschildering in een Egyptisch graf en het is belangrijk om te begrijpen hoe de vroege leiders zich in hun graven lieten afbeelden en hoe hun heerschappij tot de eerste koningen leidden. Je ziet dat er blijkbaar al in 3400 voor Christus iemand heerste die heel machtig was en die een iconografie gebruikt, die vergelijkbaar was met hoe de de latere koningen zich lieten afbeelden. Ook toont de schildering aan dat kennelijk toen al het idee van een hiernamaals bestond. Waarom zou je anders grafgiften meegeven en de muur beschilderen?”
Lees ook:
Archeologen vinden in Egypte 110 graftombes van duizenden jaren oud
Opnieuw is er een opvallende archeologische vondst gedaan in Egypte. De regering brengt het groots: dit moet de toerismesector van het land een boost geven.
