Mensen bleven in hun bovenkamer nog best lang aap

De vijf schedels op de foto zijn afkomstig uit Dmanisi, Georgië. Ze werden in de jaren negentig gevonden, en zijn naar schatting 1,8 miljoen jaar oud. Een opmerkelijke vondst: meerdere schedels, en zo goed bewaard gebleven. Zo niet hun inhoud: hersenen vergaan, het zachte weefsel wordt geen fossiel. Maar de hersenen laten wel hun sporen na op de binnenkant van de schedel. Een internationale ploeg onderzoekers onder Zwitserse leiding heeft die sporen met de modernste technieken nauwkeurig in kaart gebracht en daaruit de hersenen virtueel gereconstrueerd. Dat leverde onder meer dit beeld op, dat de onderzoekers vrijdag publiceerden in vakblad Science.

De reconstructie is zó precies dat de onderzoekers konden inzoomen op een klein gebiedje in de frontale kwab van de hersenen: het Centrum van Broca. Dit hersengebiedje geniet grote belangstelling van evolutiewetenschappers. Het ziet er bij de moderne mens anders uit dan bij diens directe verwanten, de mensapen. En dat is pikant, want het Centrum van Broca is cruciaal voor onder meer het taalvermogen. De ontwikkeling van dit hersendeel kan de overgang markeren van primitieve mensachtigen naar de moderne mens, met zijn geavanceerde communicatie, technologie en cultuur.

De frontale kwab was primitief

Zo ver waren deze vijf uit Dmanisi nog niet: de reconstructie van hun hersenen liet zien dat hun frontale kwab aapachtig was, primitief.

Met die conclusie geven deze onderzoekers een flinke draai aan de geschiedenis van de mens. Want die vijf uit Dmanisi behoren tot een en dezelfde soort: homo erectus. En Homo erectus is niet de oudste mensachtige; hij werd voorafgegaan door mensachtigen die tot de familie australopithecus behoorden. De eerste daarvan verschenen meer dan 4 miljoen jaar geleden op het toneel, in Afrika. Homo erectus staat in de tijd tussen Australopithecus en homo sapiens, de moderne mens.

Uit fossiele resten die in Afrika werden gevonden heeft de wetenschap eerder de veronderstelling getrokken dat met de overgang van Australopithecus naar het geslacht Homo de mens zijn moderne koppie kreeg. Dat klopt dus niet; homo erectus begon met een aapachtige frontale kwab in zijn hoofd, en ontwikkelde pas later het hersendeel dat taalontwikkeling mogelijk maakte.

Uit vergelijking met andere schedels concluderen de onderzoekers dat dat 1,6 miljoen jaar geleden gebeurd moet zijn, dus niet zo heel lang na die vijf van Dmanisi. Maar opvallend is dat ze die overgang situeren in Afrika. Daarmee zetten de onderzoekers niet alleen de hersenontwikkeling van de mens op zijn kop, maar ook zijn reisschema.

Homo erectus in onze contreien had aapachtige hersenen

Dat de mens zijn reis op aarde is begonnen in Afrika, staat buiten kijf. Maar tot nu werd ervan uitgegaan dat hij pas de rest van de wereld kon gaan verkennen toen zijn hersenen verder ontwikkeld waren. Nu blijkt dat de Homo erectus die 1,8 miljoen jaar geleden in onze contreien verkeerde nog primitieve, aapachtige hersenen had.

De wetenschappers concluderen dat Homo erectus zich al meer dan 2 miljoen jaar geleden buiten Afrika heeft verspreid. In de eerste scenario’s die paleontologen maakten was er één ‘Out of Africa’ van de mens die naar Azië en Europa trok, zo’n 100.000 jaar geleden. Later werd duidelijk dat er al veel eerder zo’n uittocht moet zijn geweest, zo’n 1,5 miljoen jaar geleden. En uit dit nieuwe onderzoek blijkt nu dat ook dat de eerste niet is geweest: vroege vertegenwoordigers van homo erectus moeten al meer dan 2 miljoen jaar geleden Afrika verlaten hebben.

Die vroege verspreiding van homo erectus en verwanten heeft in de wetenschap het idee opgeroepen dat de moderne mens, homo sapiens, misschien wel op meer plekken is ontstaan, in een simultane evolutie. Maar de meeste paleontologen gaan ervan uit dat zijn wieg in Afrika stond, en dat het Homo sapiens was die in de meest recente uittocht andere delen van de wereld ging verkennen.

Schedel van een vrouwelijke Homo sapiens: Zlaty kun

Een kleine 50.000 jaar geleden bereikte hij Europa. En ook daarover was er nieuws deze week, in vakblad Nature Ecology and Evolution. Het nieuws is de schedel van Zlaty kun, een vrouwelijke homo sapiens. Zlaty kun is Tsjechisch voor ‘gouden paard’, een wat merkwaardige naam voor een vrouw, maar ze is genoemd naar de heuvel boven het Tsjechische grottencomplex waar ze werd gevonden.

Zlaty kun werd al in 1950 gevonden, maar wetenschappers hadden moeite te bepalen hoe oud de schedel was. De gebruikelijke methode leverde een datering op van 15.000 jaar oud, maar op basis van de vorm werd die geschat op meer dan 30.000 jaar.

Duitse en Tsjechische onderzoekers hebben nu uit de fossiele resten de complete erfelijke code van Zlaty kun gereconstrueerd. En daaruit blijkt dat ze meer dan 45.000 jaar geleden heeft geleefd in wat nu Tsjechië is. Zlaty kun is daarmee de oudste Europeaan waarvan het volledige DNA in kaart is gebracht.

De sleutel voor deze datering werd gevonden in Neanderthaler-DNA. Homo sapiens, de moderne mens, die naar Europa kwam, stuitte daar op oorspronkelijke bewoners, de Neanderthalers. Die twee mensensoorten hebben zich vermengd en enige tijd met elkaar geleefd, tot Homo sapiens de Neanderthaler geheel verdrong.

Zlaty kun en haar verwanten hebben het niet gered

Resten van de Neanderthaler zijn nog te vinden in onze genen; enkele procenten van het DNA van de hedendaagse mens is afkomstig van deze verdwenen voorouder. Bij Zlaty kun was dat veel meer, en bovendien waren die stukken Neanderthaler-DNA in haar genoom veel langer. Daaruit leiden de onderzoekers af dat zij kort na die vermenging moet hebben geleefd, hooguit tachtig generaties na de eerste kruising tussen oorspronkelijke bewoners en nieuwkomer Homo sapiens.

Zlaty kun en haar verwanten hebben het in Europa niet kunnen redden. Er is volgens de onderzoekers geen enkele genetische verwantschap te ontdekken tussen haar en de huidige Europeanen. Wij komen voort uit latere groepen homo sapiens. Misschien komt dat, zeggen de onderzoekers, door de enorme vulkaanuitbarsting er in Mediterraan gebied is geweest 39.000 jaar geleden. Die uitbarsting heeft enorme gehad op het klimaat en kan de overlevingskansen van de vroege moderne mens in Europa hebben verknald.

Lees ook:

De tijdgenoten van Lucy

Roerige tijden voor wetenschappers die de evolutie van de mens bestuderen. Recente vondsten schudden aan de humane stamboom.