Bewustzijn: je weet dat het er is, maar wat is het? Jacob Jolij ging buiten de gebaande paden van de psychologie, zijn vakgebied, op zoek naar een antwoord.
Wat is bewustzijn nou eigenlijk? Simpele vraag, maar de wetenschap bijt al eeuwen de tanden erop stuk. De kwestie is zo complex dat veel wetenschappers haar terzijde schuiven. De hersenwetenschapper gaat door met zijn scans en metingen in het brein, de psycholoog bestudeert stemmingen en emoties, de bioloog brengt zintuigen en intelligentie in het dierenrijk in kaart. Ze zijn allemaal bezig met bewustzijn, zonder een antwoord te geven op de vraag wat dat ís. Dan gaan filosofen ermee aan de haal natuurlijk. En als je die hun gang laat gaan, blijkt álles op de een of andere manier bewustzijn en is de vraag opgelost in het niets.
Het zat Jacob Jolij, psycholoog aan de Rijksuniversiteit Groningen, niet lekker. “Ik ben ooit psychologie gaan studeren omdat ik wilde weten hoe de geest werkt. Maar dat leer je daar helemaal niet! Psychologie gaat over gedrag, niet over bewustzijn. En mijn promotor, Victor Lamme, hoogleraar cognitie aan de Universiteit van Amsterdam, hield het bij de constatering dat bewustzijn een hersenproces is, niet minder en niet meer. Ik dacht: ik kan doorgaan met het onderzoek dat ik nu doe, of ik kan echt in deze vraag duiken.”
Het is dat laatste geworden. Jolij doet er verslag van in een boek dat komende week verschijnt (zie kader). “Het is een verslag van de zoektocht tot nu toe. Ik heb geen definitief antwoord op die vraag gevonden. Maar ik heb wel ontdekt dat je er op een goede, wetenschappelijke manier over kunt nadenken zonder je op te sluiten in de anderhalve kilo hersenen die we hebben.”
‘Waar komt zélfbewustzijn dan vandaan?’
Je zou de fundamentele kwestie simpel en charmant kunnen oplossen door te stellen dat bewustzijn een emergente eigenschap is van de fysische processen die plaatsvinden in de hersenen. Zoals sprintvermogen de emergente eigenschap is van de botten, spier- en zenuwcellen die samen Dafne Schippers vormen.
Jolij neemt er geen genoegen mee: “Het is eigenlijk geen verklaring. Want hoe komt dat bewustzijn dan tot stand? Bewustzijn als emergente eigenschap is onderdeel van veel gangbare opvattingen, maar geen van die theorieën beschrijft een kwantitatief proces dat je zou kunnen toetsen. Bovendien: als bewustzijn een emergente eigenschap is van onderliggende fysische processen, waar komt zélfbewustzijn dan vandaan? Wij kunnen niet alleen denken over dingen, maar ook denken over ons denken.”
Je hoort bij Jolij de onvrede. Terwijl veel mensen het prima, en zelfs mooi vinden dat er geen wetenschappelijk antwoord is op de vraag wat bewustzijn is. Niet alles hoeft verklaarbaar te zijn. Als je in de materie duikt en tussen de protonen en elektronen gaat zoeken naar antwoord op de vraag wat leven is, vind je dat ook niet. Dat is de schoonheid van het mysterie.
Bijzondere kringen van kleurrijke mensen
Jolij: “Dat mag zo zijn, maar ik vind die conclusie onvoldoende. Punt. Ik wil graag een wetenschappelijke verklaring. En ik ben nog niet toe aan de constatering dat die voor bewustzijn niet te vinden is.”
Op zijn zoektocht, die in het kader hiernaast wordt geschetst, komt Jolij via de parapsychologie in een ruimte waarin bewustzijn een fundamentele bouwsteen is geworden van het universum, zoals materie en energie dat zijn. Daarmee beland je in bijzondere kringen van kleurrijke mensen, zegt de Groningse psycholoog. Maar als je in de parapsychologie kaf van koren scheidt, houd je een heel stel onderzoekers over die gedegen wetenschappelijke experimenten doen en die gekke verschijnselen waarnemen. Verschijnselen die erop duiden dat het bewustzijn invloed heeft op de materie en een volwaardige dimensie van het universum is, naast ruimte en tijd.
Eigenzinnige onderzoeksprojecten
De parapsychologie is in academische kringen verdacht. Aan de universiteiten in Nederland is er geen plek voor, in tegenstelling tot andere landen. Jolij verkeert in de gelukkige omstandigheid dat hij in Groningen een functie heeft – hij beheert de onderzoeksinfrastructuur van de universiteit – die hem ruimte laat voor eigenzinnige onderzoeksprojecten .
Aan het eind van zijn boek komt hij tot stellingen over bewustzijn die toetsbaar zijn. Daar wil hij de komende tijd aan werken, met enkele medewerkers en studenten én met hulp van zijn lezers. Bij de presentatie van het boek komt een vragenlijst online, waarin lezers wordt gevraagd naar bijzondere, onverklaarbare gewaarwordingen. Die wil Jolij gebruiken om zijn vermoedens te toetsen.
Een reis naar het Q continuüm
Het boek van Jacob Jolij gaat over het Moeilijke Probleem van Bewustzijn dat door de Australische filosoof David Chalmers werd omschreven: Waarom bestaat er zoiets als bewustzijn in een materieel universum en waarom leiden sommige fysische processen daar tot een bewuste ervaring en andere niet?
Jolij laat zien dat denkers die bewustzijn reduceren tot fysische processen in het brein, geen antwoord (kunnen) geven op deze vraag. We zijn meer dan ons brein. Maar om af te sluiten met de constatering dat bewustzijn een fenomeen is dat niet gelijkstaat, maar voortkomt uit die fysische processen, een emergente eigenschap (zie hoofdverhaal), volstaat ook niet. Want voor een emergente eigenschap heb je een waarnemer nodig. Jolij wijst naar de boom die omvalt in een volstrekt verlaten woud. Een filosofisch probleem: Maakt die vallende boom geluid? Nou, niet als er niemand is om de trillingen die hij veroorzaakt als geluid waar te nemen.
Dat brengt Jolij bij een andere tak van wetenschap waarin de waarnemer de werkelijkheid maakt: de kwantummechanica. In de natuurkunde van het allerkleinste verkeren deeltjes in verschillende toestanden tegelijk, tot ze door een waarneming worden gedwongen een gezicht te laten zien. Dat idee is zo onwerkelijk dat zelf natuurkundigen nog niet precies weten wat ze ermee aan moeten.
Simultane pijnervaringen van tweelingen
Nu volgt het wat speculatieve idee dat bewustzijn een rol speelt in die natuurkunde van het allerkleinste; dat bewustzijn de fysieke werkelijkheid kan maken of breken. Het zou paranormale verschijnselen kunnen verklaren, omdat gebeurtenissen die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, toch verstrengeld zijn geraakt, zoals simultane pijnervaringen van eeneiige tweelingen.
Het brengt Jolij uiteindelijk in het ‘Q continuüm’ waarin bewustzijn, bestaande uit qualia (vandaar de Q), op een kwantummechanische manier is verbonden met de fysieke dimensies. Dat klinkt als hocus pocus, maar Jolij is een geduldige gids die deze ingewikkelde materie helder uitlegt en zich niet overschreeuwt.
Jacob Jolij, Wat is bewustzijn nou eigenlijk? Een prikkelende zoektocht van neurobiologie tot parapsychologie, uitg. Nieuw Amsterdam, 250 blz, € 22,99
Lees ook:
‘We hebben geen goede definitie van wat leven is’
We hebben een bewustzijn, maar wat betekent dat eigenlijk? Daar zou veel meer onderzoek naar moeten komen, betoogt hoogleraar Sarah Durston.
