Hoe twee mannen met de eer van Rosalind Franklin gingen strijken

Het is bekend dat Rosalind Franklin nooit de eer heeft gekregen voor haar aandeel in de ontdekking van de structuur van DNA. Teruggevonden documenten tonen aan dat haar rol nog groter was dan gedacht.

In 1962 werd de Nobelprijs voor geneeskunde toegekend aan twee Britten en een Amerikaan. Maurice Wilkins, Francis Crick en James Watson werden geëerd omdat ze negen jaar eerder de structuur van DNA hadden opgehelderd. Eigenlijk had een vierde wetenschapper in de prijs moeten delen, maar de Britse chemica Rosalind Franklin was in 1958 aan eierstokkanker overleden.

Haar dood bespaarde het Nobelcomité een pijnlijke afweging. Niet alleen omdat de prijs aan hooguit drie personen kon worden toegekend, maar ook omdat de winnaars een dubieuze rol hadden gespeeld in de ontdekking die deze week precies zeventig jaar geleden werd gepubliceerd.

Een icoon in de wetenschap

Centraal in die ontdekking staat een foto die Franklin met röntgentechnieken van een DNA-monster had gemaakt. Deze ‘Foto 51' geldt als een icoon uit de wetenschap. Franklin werkte begin jaren vijftig samen met Wilkins – al ging dat niet echt van harte – aan het King’s College in Londen waar ze op experimentele wijze probeerden het DNA in beeld te brengen. In diezelfde tijd sleutelden Watson en Crick in het nabije Cambridge op theoretische gronden aan een mogelijke structuur.

Het verhaal gaat dat Wilkins begin 1953 Foto 51 liet zien aan Watson, juist toen deze kwam vertellen hoe een concurrent van hen allen, de Amerikaanse chemicus Linus Pauling ernaast zat met diens versie van de structuur. Watson zag de foto en zou toen, in een eureka-moment, hebben begrepen dat DNA de structuur had van een dubbele helix. Dat verhaal zegt ook dat Franklin niet beseft zou hebben wat ze had ontdekt. Had ze immers niet zelf een halfjaar eerder in een komisch bedoelde notitie de helixstructuur ten grave gedragen?

Dit verhaal, dat vooral door Watson in diens bestseller The Double Helix de wereld in is geholpen, doet Franklin tekort, schrijven twee Amerikaanse wetenschappers deze week in Nature. Matthew Cobb werkt aan een biografie over Crick, Nathaniel Comfort aan eentje over Watson, en samen stuitten ze bij hun onderzoek op documenten die tonen dat de geschiedenis anders is verlopen én dat Franklin wel degelijk een gelijkwaardige bijdrage leverde aan de opheldering van de structuur van DNA.

Om te beginnen is dat eureka-moment van Watson onwaarschijnlijk. Het impliceert dat Watson, voor wie röntgendiffractie onbekend terrein was, meteen begreep wat Foto 51 liet zien, terwijl de vaardige Franklin die pointe zou missen. Feit is, schrijven de twee Amerikanen, dat Watson en Crick in diezelfde periode een verslag hadden gekregen van het werk van Franklin en Wilkins. Ook vonden ze een uitnodiging aan het tweetal om een lezing van Franklin bij te wonen, waarin stond dat ze welkom waren, maar dat ‘zij er vermoedelijk niets nieuws zouden horen’.

Niet mogelijk zonder de data van Franklin

In dat verslag beschreef Franklin enkele eigenschappen van DNA. Maar Watson en Crick maakten geen enkel gebruik van die kennis. Zoals ze zelf later beschreven of in interviews vertelden, sleutelden ze via ‘trial-and-error’, aan de structuur. Pas toen ze de dubbele helix hadden gevonden, zouden ze die met de kennis van Franklin hebben bevestigd.

Een jaar nadat ze de structuur van DNA in Nature hadden beschreven, corrigeerden ze dat beeld toen ze in datzelfde Nature alsnog erkenden dat hun werk niet mogelijk was geweest ‘zonder de data van Franklin’. Die erkenning is in de loop der jaren ondergesneeuwd, schrijven Cobb en Comfort. Watson en Crick groeiden in de beeldvorming uit tot dé ontdekkers van de dubbele helix. Maar toen was Franklin al overleden.

De twee Amerikanen ontdekten nog iets. De ontdekking in 1953 had de aandacht getrokken van een journalist van Time Magazine. Zij sprak met de betrokkenen en schreef er een artikel over waarin ze het viertal als gelijkwaardig beschreef. Zo stond er dat Franklin ‘de modellen van Cambridge controleerde met haar eigen metingen en niet altijd kon bevestigen’. Alleen, het artikel werd nooit gepubliceerd. De journalist was niet thuis in de moleculaire biologie. Vermoedelijk kreeg ze het stuk inhoudelijk niet op orde waardoor het op de plank bleef liggen.

Het is verleidelijk te bedenken hoe anders de beeldvorming zou zijn geweest als het artikel wel in Time was verschenen, schrijven de twee Amerikanen. Maar het is nu helemaal duidelijk dat Rosalind Franklin de plaats in de geschiedenis moet krijgen die ze verdient.

Lees ook:

Marie was ijverig, Pierre was briljant

In de rijke herinneringscultuur van de wetenschap zijn vrouwen nog steeds onzichtbaar. Volgens Mineke Bosch spelen verwrongen biografische overleveringen een sleutelrol als het gaat om de ondervertegenwoordiging van vrouwen in de wetenschap.