Een democratie met winnaars en losers

Net als bij muziek is het in de wetenschap ook fijn om beroemdheden eens live te horen. Toegangskaartjes zijn bovendien een stuk betaalbaarder. Dus zat ik vorige week in De Vereeniging in Nijmegen te luisteren naar filosoof Michael Sandel, hoogleraar politieke wetenschappen aan Harvard Universiteit. En met mij een paar honderd andere fans.

Sandel maakt zich al lang grote zorgen over het dalende vertrouwen in politiek en democratie. Hij ziet het wantrouwen niet alleen toenemen in zijn geboorteland de Verenigde Staten, waar het Capitool werd bestormd, maar wereldwijd. En Nederland is geen uitzondering, met omgekeerde vlaggen en bedreigde politici.

In Europa zijn Bosniërs en Armeniërs het minst enthousiast over de democratie in hun land, aldus de Atlas of European Values. Scandinaviërs en Zwitsers vinden hun land het vaakst democratisch. Dat komt in grote lijnen overeen met ranglijsten die landen ordenen op mate van democratie. Die oordelen op factoren als: hoe eerlijk verlopen verkiezingen, is er vrijheid van meningsuiting, en hoe onafhankelijk kunnen journalisten werken?

Het verschil tussen meten en vragen

Al die factoren lijken ook belangrijk als het erom gaat hoe inwoners de democratie in hun land beoordelen. Maar ze verklaren niet alles. Volgens de ranglijst van Freedom House is bijvoorbeeld niet Bosnië en Herzegovina, maar Azerbeidzjan een Europees dieptepunt in democratie. Terwijl de Azerbeidzjanen in de Atlas zelf behoorlijk tevreden lijken.

De oliestaat aan het randje van Europa wordt al twintig jaar geregeerd door dictator Ilham Aliyev. In 2018 werd hij weer ‘herkozen’. Door schaamteloos te frauderen in de verkiezingen, aldus onafhankelijke waarnemers. Zo meldde de uitslagenapp al een dag vóór de verkiezingen een dikke voorsprong voor Aliyev. En wie het waagt te protesteren, verdwijnt in de gevangenis. Een plausibeler uitleg van de tevredenheid in de Atlas lijkt mij dat inwoners zo’n vraag niet eerlijk durven beantwoorden.

De top 10 van democratische landen van Freedom House is bijna een Europees onderonsje. Alleen Nieuw-Zeeland en Canada staan ertussen. Noorwegen, Zweden en Finland krijgen allemaal een dikke 10. Toch geven de Finnen zelf hun democratie een 6,5 en ook in landen als Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk en Nederland zijn de inwoners een stuk minder enthousiast over de democratie dan de ranglijstjes doen vermoeden.

Macht en opleiding

Dat opvallende verschil onderzoekt Sandel. Hij begon zijn verhaal in Nijmegen bij collega-filosoof John Stuart Mill uit de negentiende eeuw. Mill pleitte destijds voor een verkiezingssysteem waarbij je opleiding zou bepalen hoe zwaar je stem telt. Want wie meer kennis bezat, zou betere keuzes maken.

“Een goed idee?”, vroeg Sandel aan de zaal, die waarschijnlijk vol hoger opgeleiden zat. Slechts een enkeling zag er wat in; 99,9 procent vond het ronduit ondemocratisch en oneerlijk. “Máár”, vervolgde Sandel, “jullie Tweede Kamer bestaat voor bijna 95 procent uit hoger opgeleiden. Is dat dan democratisch?” Geroezemoes en aarzeling. Het publiek bleek uiteindelijk fiftyfifty verdeeld. Nee, niet wenselijk, maar ondemocratisch … ? Hoger opgeleiden kunnen ook lager opgeleiden vertegenwoordigen, toch?

Sinds de jaren vijftig-zestig zijn politiek en bestuur steeds meer in handen van hoger opgeleiden. Een nieuwe elite, waarschuwt Sandel. Hij ziet het als een belangrijke oorzaak van polarisatie en groeiend wantrouwen. Want een maatschappij waarin succes alleen is weggelegd voor hoger opgeleiden, bestempelt de rest indirect tot losers.