De geschiedenisliefhebber komt er in ‘The Dig’ bekaaid af

“De donkere eeuwen zijn niet meer donker.” De Britse archeoloog Charles Phillips spreekt de woorden plechtig uit in de film The Dig. Hij staat vlak boven het geraamte van het pas blootgelegde Angelsaksische scheepsgraf, dat inmiddels bekendstaat als een van de grootste archeologische vondsten uit de vroege Middeleeuwen. De populaire Hollywoodfilm, sinds twee weken op Netflix te zien, draait om het verhaal van de opgraving bij Sutton Hoo, een landgoed in het zuidoosten van Engeland. Daar, op het grondgebied van weduwe Edith Pretty, ligt een aantal vreemde heuvels. Ze vraagt de lokale amateurarcheoloog Basil Brown om te kijken of er iets te vinden is.

Het historische drama brengt het opgravingswerk prachtig in beeld. Deels naar waarheid, want rond 1939 werd in de grond bij Sutton Hoo een 27 meter lang schip aangetroffen. Het bleek vol grafgiften te liggen, van gouden munten tot edelstenen, een Byzantijns zilveren bord en rijkversierde wapenuitrusting. Welke Angelsaksische heerser werd met al deze rijkdommen in een scheepsgraf gelegd?

Door de droevige romances, ruziënde archeologen en beelden van het glooiende platteland van Suffolk – hoe mooi ook – komt de geschiedenisliefhebber er in de film wat bekaaid vanaf. Wie waren die Angelsaksen, en wat is het belang geweest van deze vondst bij Sutton Hoo?

Uit het verdomhoekje van de geschiedenis

De tijd waaruit het scheepsgraf stamt, wordt steeds meer ontdekt als een fascinerende periode in de geschiedenis, vertelt Thijs Porck, universitair docent middeleeuws ­Engels aan de Universiteit Leiden. Lange tijd werd Brittannië na het vertrek van de Romeinen in de vijfde eeuw beschouwd als een regio in verval, armoedig en onbekend. “Die vroege middeleeuwen hebben lang in het verdomhoekje van de geschiedenis gezeten.” Hoe anders is dat nu, mede doordat schrijvers en filmmakers zich zo graag door deze periode laten inspireren; kijk maar naar de hitserie Vikings en videogame Assassin’s Creed Valhalla.

En dan hebben we het nog niet eens over de verfilming van The Lord of the Rings-boeken door Tolkien. Het ruitervolk de Rohirrim begraaft zijn koningen niet voor niets in grafheuvels. “Tolkien was The Lord of The Rings aan het schrijven toen Sutton Hoo opgegraven werd”, vertelt Porck. “In het boek en in de film spreekt dit volk ook Oudengels.”

Tolkien is bij het grote publiek vooral bekend als schrijver, maar hij was tevens ‘professor of Anglo-Saxon’ aan Oxford. En Anglo-Saxon, dat is Oudengels, de taal die ook centraal staat in het werk van Thijs Porck in Leiden. Toen de Angelsaksen als onderdeel van de grote volksverhuizingen in Brittannië aankwamen, namen zij hun taal mee. Vanuit Noord-Nederland, Noordwest-Duitsland en Denemarken trokken ze naar het eiland, en stichtten er verschillende koninkrijken.

Het bijzondere is dat er vanuit het Oudengels de meeste vroegmiddeleeuwse teksten bewaard zijn gebleven in de volkstaal. Het gaat bijvoorbeeld om medische recepten, wet­teksten, magische spreuken en heldendichten, vertelt Porck. De wereldklassieker Beowulf is misschien wel de bekendste, het heroïsche gedicht over een krijger die het opneemt tegen monsters en een draak. Beowulf ­begint echter – en nu komt het – met een begrafenis van een koning die in een schip gelegd wordt, gevuld met ­allerlei zilveren en gouden objecten.

“Voordat Sutton Hoo gevonden werd, had je kunnen denken dat die dichter van Beowulf dat allemaal verzint”, vertelt Porck. “Maar ineens wisten we dus dat dit soort begrafenisrituelen echt voorkwamen in Engeland.” Het is een van de redenen dat Porck in Leiden ieder jaar college geeft over de vondst van het scheepsgraf. Sutton Hoo laat volgens hem ook goed zien welke grote culturele transformatie plaatsvond in de vroege Middeleeuwen.

De Angelsaksen die naar Engeland kwamen namen ook hun volksgeloof mee, ze vereerden goden als Wodan. Maar rond het jaar 600 werden ze bekeerd tot het christendom. Sutton Hoo laat die verstrengeling van culturen zien. Het ritueel om iemand in een schip te begraven is een heidens gebruik, maar in het graf werden ook twee zilveren lepels gevonden, met daarop de namen Saulos en Paulos, duidelijk verwijzend naar de christelijke apostel. “Het is dus een overgangsgraf”, zegt Porck, “van de oude Germaanse gebruiken naar de nieuwe christelijke ideeën.”

De beroemde helm

Waar iedereen van versteld stond na de vondst in Sutton Hoo, was de enorme verscheidenheid in materialen, kunstvormen en zeldzame objecten in het graf. Die zorgden ervoor dat het beeld van die donkere eeuwen, omsloeg. De objecten in het graf waren rijk versierd en de herkomst van edelstenen en grondstoffen werd getraceerd tot in Syrië, Sri Lanka en het Byzantijnse Rijk. “Die Engelsen zaten daar niet geïsoleerd op hun eiland, maar ze hadden intercultureel en internationaal contact”, zegt Porck. “Na de val van het ­Romeinse rijk ging Brittannië dus niet kopje-onder, er was rijkdom, er was kunst.”

In die zin is Sutton Hoo een gezichtsbepalende opgraving geweest, zegt de Leidse wetenschapper. “Wie een boek uit de kast trekt over de Angelsaksen, ziet daar ongetwijfeld de beroemde helm van Sutton Hoo.” Die helm is symbool komen te staan voor de vroege Middeleeuwen. Het gereconstrueerde pronkstuk staat centraal in een vaste tentoonstelling van het British Museum, waar is te zien dat de helm een mannengezicht uitbeeldt, waarin op kunstige manier een draak, een adelaar en everzwijnen zijn verwerven.

Er zijn verschillende theorieën over de koning die met deze iconische helm in het graf van Sutton Hoo heeft gelegen, zegt Porck. De biografie van koning Raedwald, met een sterfdatum rond 624, past daarbij. “Uit een tekst van de heilige Beda weten we dat Raedwald een heidense koning was die zich bekeerde tot het christendom. Tegelijkertijd onderhield hij een tempel voor de heidense goden; dus die mengeling van een heidens scheepsgraf met christelijke voorwerpen komt overeen. Maar het zou net zo goed z’n zoon kunnen zijn in dat graf.”

Wie het ook was, hij was invloedrijk, want in de zevende eeuw moet er een enorme inspanning zijn geleverd om dit graf te bouwen. Dat schip van 27 meter lang is uit het water getild, een heuvel op getrokken en ingegraven.

Waarom begraven in een schip? “Dat was een statussymbool in de vroege Middeleeuwen”, vertelt Porck. “Daarmee leg je contact tussen verschillende gebieden. En het zegt ook iets over de reis naar het hiernamaals.”

De schat van Staffordshire

Sutton Hoo is het laatst bekende scheepsgraf dat gevonden is in Engeland. Maar het is niet de laatste grote ontdekking uit de vroege Middeleeuwen. Sterker nog, de opgraving is in zekere zin ingehaald, in 2009, door de ‘schat van Staffordshire’.

De Britse amateurarcheoloog Terry Herbert stuitte erop tijdens een zoektocht met een metaaldetector in een weiland. Daar lag minstens vijf kilo Angelsaksisch goud in de grond. Wat die schat van meer dan 3500 objecten daar deed, is nog steeds niet helemaal duidelijk, vertelt Porck. “Wie weet wat er in de toekomst nog meer over vroegmiddeleeuws Engeland aan het licht wordt gebracht.”

Lees ook:

Wat verbergt de grond van het landgoed?

In dit waargebeurde verhaal dat zich afspeelt op het platteland van Suffolk, loert de oorlog met Duitsland aan de horizon. Dit is Engels historisch drama van hoog niveau.