10 vragen en antwoorden over de mutatie van het coronavirus

1. Heeft het sluiten van de grenzen veel nut als de mutatie al in Nederland is?

Dat weten we nog niet. Tot nu toe is er één besmetting met deze variant in Nederland bekend. Daarvan worden nu de contacten nagegaan, in de hoop dat deze besmettingsroute is in te dammen. Als het beperkt is gebleven tot een paar gevallen, dan lukt dat indammen misschien, en is het zinvol de grenzen te sluiten. Maar misschien zijn het er al vele. Ook dan helpt het sluiten, maar zullen er aanvullende maatregelen nodig zijn om het aantal besmettingen terug te dringen.

2. Wat weten we van deze mutatie?

Britse epidemiologen meldden dit weekend dat een variant van het nieuwe coronavirus in opmars is. Het gaat om een cluster van een aantal mutaties waarvan de eerste versies in september zijn ontdekt. Op 20 september in Kent en een dag later in Londen. Vorige week waren er 1623 geteld: 519 in Londen, 555 in Kent, 545 in andere delen van het Verenigd Koninkrijk en vier in andere landen, waarvan één in Nederland.

Vooral de afgelopen maand is het aandeel sterk gegroeid. In november ging het in Londen nog om een kwart van de gevallen, nu is bij twee derde van de besmettingen er één met deze variant. Uit die snelle verspreiding leiden epidemiologen af dat deze variant tot 70 procent besmettelijker is. Zonder maatregelen steekt iemand die met het ‘oude’ coronavirus besmet is, gemiddeld 2,3 anderen aan. Met deze nieuwe variant zouden dat er gemiddeld vier zijn.

3. Zou de aanwezigheid van een nieuwe, extra besmettelijke mutatie ook een verklaring kunnen zijn voor het sterk oplopende aantal besmettingen in Nederland (en Duitsland)?

Epidemiologen schatten dat de variant in het Verenigd Koninkrijk het reproductiegetal met 0,4 heeft vergroot. We weten niet hoeveel gevallen er in Nederland of Duitsland van deze variant zijn. Het zou (deels) een verklaring kunnen zijn, maar er zijn veel andere factoren die ook aan de opleving hebben bijgedragen. Het slechtere weer, waardoor mensen meer naar binnen zijn gegaan. Black Friday of Sinterklaas. En meer mensen die zich laten testen.

4. Wat zijn het voor mutaties?

Het is een heel cluster aan veranderingen, waarvan de betekenis niet altijd even duidelijk is. Enkele hebben te maken met het zogeheten spike-eiwit waarmee het virus zich toegang tot de longcellen verschaft. Eén mutatie lijkt ervoor te zorgen dat dit eiwit beter aangrijpt op de receptor op deze longcellen. Een andere zou het binnendringen in de cellen vergemakkelijken.

5. Waarom muteert een virus?

Virussen bestaan bij de gratie van een snelle vermenigvuldiging. Een virus is succesvol als het veel kopieën van zichzelf weet te maken voordat een immuunsysteem het heeft opgespoord. Voor een controle op een foutloze reproductie gunt het virus zich weinig tijd. Daardoor ontstaan foutjes (mutaties). Vele daarvan hebben geen functie of maken het virus juist kreupel. Die verdwijnen dan ook weer snel. Maar soms biedt een mutatie het virus voordeel. Die variant vermenigvuldigt zich dan sneller dan de andere en krijgt al snel de overhand. Zo is het coronavirus dat in Wuhan rondging, in Europa verdrongen door een succesvollere mutatie (de D614G-mutatie: op plaats 614 is aminozuur D vervangen door aminozuur G).

6. Verandert het coronavirus vaak?

Ja en nee. Er zijn nu 3470 varianten bekend. Maar voor een virus is dat niet veel. Het influenzavirus muteert twee tot zes keer zo snel.

7. Beïnvloedt de mutatie de effectiviteit van het vaccin?

Wellicht. Enkele mutaties hebben gevolgen gehad voor het spike-eiwit waarmee het virus zich toegang tot lichaamscellen verschaft. Bijna alle vaccins, en in ieder geval degene die nu (bijna) ingezet worden, zijn gericht op dat eiwit. De vaccins leren het immuunsysteem antistoffen te maken die het spike-eiwit blokkeren. Die antistoffen passen misschien iets minder goed op het veranderde spike-eiwit en zouden dus iets minder effectief kunnen zijn. Deskundigen verwachten niet dat dit effect groot is. Bovendien stimuleren de meeste vaccins ook andere aspecten van het immuunsysteem. Zoals de T-cellen die geïnfecteerde cellen aanvallen. Die hebben minder last van de mutaties.

Andersom kan het overigens wel gebeuren. Zodra een substantieel deel van de bevolking is ingeënt, wordt het voor het virus lastiger om een nieuwe gastheer te vinden. Dan zullen mutaties waarmee het virus het vaccin weet te omzeilen, een voordeel bieden en ontstaat er een evolutionaire race tussen het virus en een vaccin dat telkens moet worden aangepast. Iets wat nu al bij het griepvaccin de praktijk is. Maar zolang veel mensen nog bevattelijk zijn voor de huidige varianten, maken dergelijke mutaties nauwelijks kans.

8. Hoe zijn deze mutaties ontstaan?

Omdat het een cluster van vele mutaties betreft is het niet waarschijnlijk dat ze geleidelijk, achter elkaar, zijn ontstaan.

Een optie is dat de mutaties zijn ontstaan bij een patiënt met een verzwakte afweer. Het immuunsysteem zou het virus dan niet hebben opgeruimd. In plaats daarvan heeft het lichaam van deze patiënt gediend als een broedplaats voor de mutant.

Het kan ook dat het virus dieren heeft besmet en het vervolgens weer teruggegeven is aan de mens. Tijdens die route zou het veranderingen hebben ondergaan. Zoiets gebeurde dit najaar bij nertsenfokkerijen in Denemarken.

In Zuid-Afrika is een andere variant opgedoken, die vooral onder jongeren besmettelijker is. Deze variant kent een aantal overeenkomende mutaties. De twee mutanten hebben geen evolutionaire link - ze zijn onafhankelijk van elkaar ontstaan - wat suggereert dat dit cluster van mutaties geen uitzonderlijke toevalstreffer is.

9. Maakt deze mutant ook zieker of juist niet? Stel dat dat laatste aan de hand is, dan is een hogere R toch juist gunstig voor de groepsimmuniteit? Iedereen een beetje ziek en allemaal immuun. En alleen de risicogroepen uit voorzorg vaccineren.

Er is nog veel onduidelijk over deze variant, maar vermoedelijk is hij alleen besmettelijker en maakt hij niet extra ziek. Als deze variant in Nederland zou rondgaan, zou de epidemie zich weer snel uitbreiden - met de huidige maatregelen brengt deze variant de R weer ruim boven 1.

Het is waar dat in dat geval meer mensen eerder ziek worden en de groepsimmuniteit eerder wordt bereikt (ervan uitgaande dat mensen hun immuniteit niet snel kwijtraken). Het hele coronabeleid is er juist op gericht om dit te voorkomen. Als veel meer mensen besmet worden, raken de ziekenhuizen en de ic’s overbelast. Dan zouden we patiënten moeten weigeren. Dan raakt de samenleving ontwricht doordat een groot percentage van de beroepsbevolking ziek is. Daarom is het idee om te streven naar groepsimmuniteit allang verlaten.

Bij de risicogroepen gaat het in totaal om vijf à zes miljoen Nederlanders. Het duurt wel even voordat zij allemaal zijn ingeënt. En met het vaccineren van deze groepen voorkom je de overbelasting en ontwrichting niet.

10. Zoals het virus in het Verenigd Koninkrijk is gemuteerd in een andere vorm, zo zal dat uiteindelijk ook in andere landen gebeuren. Wat heeft het sluiten van de grenzen dan voor zin?

Het is denkbaar dat het virus ook in Nederland naar een variant muteert die besmettelijker is. In Zuid-Afrika is immers een variant opgedoken die lijkt op de Britse mutatie. Maar het is geen wet van meden en perzen. En het is, voor zover bekend, in Nederland nog niet gebeurd. Zolang dat zo blijft, is het weldegelijk verstandig om te proberen de Britse variant buiten Nederland te houden.

Lees ook drie vragen die we dit weekend al beantwoordden:

Wat betekent dit voor de vaccinatiegraad die we moeten halen?
Heeft nieuwe variant stevig voet op Nederlandse bodem?
Wat zijn de consequenties voor het beleid?