In Minsk begint komende week de rechtszaak tegen twee belangrijke opponenten van het regime. Duizenden mensen werden het afgelopen jaar in Wit-Rusland gearresteerd, vele honderden gemarteld. Een aantal slachtoffers zoekt hun recht in het buitenland. ‘Eens zal dit systeem afbrokkelen.’
Op de beelden, daterend van oktober, strompelt Maksim Korosjin huilend het politiebureau uit: hij moet worden ondersteund om niet te vallen. De eigenaar van een bloemenwinkel in Minsk demonstreerde tegen het regime en deelde bloemen uit aan de deelnemers van een vrouwenmars. In het bijzijn van zijn gezin sleurden agenten hem zijn huis uit. Een paar uur later was hij een wrak.
Sinds de presidentsverkiezingen in Wit-Rusland, op 9 augustus vorig jaar, documenteerde de gezaghebbende mensenrechtenorganisatie Viasna meer dan duizend getuigenissen van marteling. Voor slachtoffers als Maksim Korosjin is het recht ver te zoeken. De Wit-Russische justitie nam geen enkele klacht tegen politieagenten of gevangenbewaarders in behandeling. In plaats daarvan lopen er talloze rechtszaken tegen demonstranten, activisten en opposanten.
Rechtszaak tegen Maria Kolesnikova en Maksim Znak
Komende week begint in Minsk de rechtszaak tegen twee van de belangrijkste opponenten van het regime: Maria Kolesnikova en Maksim Znak. Het tweetal was lid van het bestuur van de zogeheten Coördinatieraad, dat is opgericht door Svetlana Tichanovskaja om een vreedzame overgang van de macht mogelijk te maken.
“Hoop op een onafhankelijke en onbevooroordeelde hoorzitting heb ik niet”, aldus advocaat Dmitri Laevski, die tot zijn uitsluiting Maksim Znak vertegenwoordigde. “Hij zit nu tien maanden vast. Het is een sterke kerel, dus hij slaat zich er wel doorheen. Maar de zaak tegen hem is zonder grond. Hij zou hebben deelgenomen aan een samenzwering met als doel de macht te grijpen. De aanklagers beschrijven geen mechanisme dat hij daarbij zou willen gebruiken. Als de zaak openbaar behandeld wordt, dan zou iedereen de absurditeit van de claims zien.”
In Wit-Rusland zijn sinds de verkiezingen zo’n 35.000 mensen gearresteerd en voor korte of langere tijd vastgezet. Mensenrechtenorganisatie Viasna erkent 589 van hen als politieke gevangenen, onder wie Maria Kolesnikova en Maksim Znak.
Nu, negen maanden later, gaat het naar omstandigheden goed met Maksim Korosjin, zegt zijn advocaat Giedrius Danelius in de Litouwse hoofdstad Vilnius, waar de bloemist zijn toevlucht zocht. “Terug naar Wit-Rusland kan hij niet, maar hij is hier tenminste veilig.” In Minsk had Korosjin eerst nog een raadsvrouw in de arm genomen, maar zij werd nog dezelfde dag uit haar ambt gezet. Ook werd hij telefonisch bedreigd.
De mishandeling van de agenten is geen 'gewoon ambtsmisbruik’
Een paar weken na zijn aankomst in buurland Litouwen toonde de bloemist zich strijdbaar. Hij vroeg de openbaar aanklager in Vilnius een onderzoek te starten naar ‘marteling’, zoals Maksim Korosjin de mishandelingen van de Wit-Russische agenten beschrijft. Dat wordt in het internationaal recht als een ‘misdaad tegen de menselijkheid’ gekenschetst, en dus kunnen de Wit-Russische daders in theorie ook in Litouwen worden vervolgd.
“De belangrijkste uitdaging is te bewijzen dat de mishandeling door de agenten geen gewoon ambtsmisbruik was”, aldus advocaat Danelius. “Het motief van de mishandeling is verbonden met het regeringsbeleid, zo stellen wij. In dat geval gaat het om een misdaad tegen de menselijkheid.”
Het slachtoffer beroept zich op het beginsel van ‘universele rechtsmacht’. Gerechtshoven in andere landen kunnen daar gebruik van maken als de misdaad onder het zogeheten Statuut van Rome valt, zegt Marieke de Hoon, universitair docent Internationaal Strafrecht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Het verdrag, daterend uit 1998, legde de basis onder het Internationaal Strafhof in Den Haag. Foltering, mits dat wijdverbreid is en gericht tegen de burgerbevolking, is een internationaal misdrijf. “Via het nationale strafrecht kun je internationale misdrijven toevoegen aan je nationale recht”, aldus de deskundige.
De hooggeplaatste ambtenaar voerde straatbendes aan
Ook Marieke de Hoon is nauw betrokken bij Wit-Rusland: ze adviseert Svetlana Tichanovskaja, de leider van de Wit-Russische democratische beweging die vanuit Vilnius opereert. Een gang naar het Internationaal Strafhof zal geen concreet resultaat brengen, heeft ze de opposante uitgelegd: omdat Wit-Rusland het Verdrag van Rome niet ondertekend heeft, is dat hof verstoken van rechtsmacht in dat land. Maar er is hoop. “Terwijl de rechtsmacht van internationale instanties beperkt is, heeft nationaal vervolgen potentie.”
Zo zien ze in Litouwen perspectief voor de zaak, die momenteel in vooronderzoek is bij justitie. Er is veel bewijs voorhanden, legt advocaat Giedrius Danelius uit. De arrestatie van de bloemist werd door buren gefilmd. Ook beschikt Maksim Korosjin over medische verklaringen van het ziekenhuis, waarin de blauwe plekken en verwondingen die hij opliep zijn omschreven.
De gezichten van de agenten staan het slachtoffer helder voor ogen. Van één van de verdachten kent Korosjin zelfs de naam: de chef misdaadbestrijding van het Wit-Russische ministerie van binnenlandse zaken. Deze hooggeplaatste ambtenaar werd in die dagen veelvuldig gefilmd terwijl hij – voorzien van een knuppel – straatbendes aanvoerde, die insloegen op demonstranten. “Hij probeerde zijn gezicht niet te verbergen”, aldus Danelius. “Als het gaat om verzamelen van bewijs is de situatie behoorlijk gunstig.”
Het belangrijkste doel is niet straf maar rechtspraak
Uiteraard zijn er veel haken en ogen aan universele rechtsmacht. Zo geldt voor regeringsleiders en hun directe ondergeschikten vaak immuniteit. “Het traditionele argument tijdens het juridische gevecht is dat je geen ambtenaren kunt vervolgen omdat die slechts bevelen uitvoeren”, aldus Marieke de Hoon. “Het tegenargument, dat je je bij het plegen van de ernstigste misdrijven niet achter immuniteit mag verschuilen, krijgt steeds meer vat.”
Mocht de zaak in Litouwen voor de rechter komen, dan zouden andere landen kunnen volgen, denkt De Hoon. Momenteel loopt er een handvol zaken in het kader van universele rechtsmacht; in Litouwen, Duitsland en ook in Polen – hoewel het daar om Poolse staatsburgers gaat die in Wit-Rusland werden mishandeld. Volgens advocaat Giedrius Danelius is de rechtsgang vergelijkbaar met zaken ‘bij verstek’, waarbij een zaak wordt behandeld zonder dat de verdachten aanwezig zijn. “Ons belangrijkste doel is niet arrestatie of straf, maar dat er recht wordt gesproken, zelfs als de daders zich verschuilen.”
‘Eens zal het systeem afbrokkelen’
Uit het feit dat mensenrechten – zoals het demonstratierecht, en het recht op vrijheid van meningsuiting – niet afdwingbaar zijn, blijkt de beperktheid van het internationaal recht. “Er is geen internationale politiemacht die Wit-Rusland kan binnenvallen en Loekasjenko in de gevangenis kan stoppen”, aldus Marieke de Hoon.
Wel kunnen de aandacht voor schendingen en rechtszaken in het buitenland bijdragen aan politieke verandering, denkt de deskundige. “Het is belangrijk dat de mensen rondom Loekasjenko het gevoel krijgen dat ze in de gaten gehouden worden. Eens zal dit systeem afbrokkelen. Die agenten, of hun vrouw of kinderen, zouden kunnen concluderen dat het beter is te stoppen nu dat nog kan.”
Advocaat Dmitri Laevski: ‘Mijn beroep is verwoest’
Een van de weinige advocaten in Wit-Rusland die momenteel nog op durft te komen voor opposanten is Dmitri Laevski. Hij vertegenwoordigde Viktor Babariko, een voormalig bankdirecteur die zich tijdens de verkiezingen van vorig jaar kandidaat stelde als opponent van Aleksandr Loekasjenko. Op 9 juli werd hij veroordeeld tot veertien jaar cel. Hoewel de autoriteiten Laevski op diezelfde dag uit zijn ambt zetten, blijft de advocaat strijdbaar.
Biedt universele rechtsmacht een mogelijkheid voor Wit-Russische slachtoffers?
“Elk onderzoek naar de mogelijkheid van universele rechtsmacht is zinvol. Als politieagenten begrijpen dat ze in een ander land consequenties kunnen ondervinden bij geweldsmisbruik tegen vreedzame burgers, kan hen dat minder gewelddadig maken.”
“Tegelijkertijd moeten we ons realiseren dat veranderingen in het rechtssysteem ondenkbaar zijn zonder politieke verandering. De rechtbanken in Wit-Rusland zijn bedoeld om mensen te veroordelen: daar wordt niet geluisterd naar internationale organisaties.”
U bent door het college van advocaten uit uw ambt gezet. Wat betekent dat voor u?
“Mijn conclusie is dat de staat mijn werk als effectief beschouwt. Het college staat namelijk volledig onder controle van het ministerie van justitie. Zonder licentie is het heel moeilijk mijn vak uit te oefenen. Zo mag ik verdachten niet meer bijstaan in de rechtbank. Mijn bron van inkomsten is mij ontnomen. De kennis die ik heb van de zaken die spelen gebruik ik om mijn collega’s met advies terzijde te staan.”
Wat is er veranderd voor advocaten sinds de presidentsverkiezingen, nu bijna een jaar geleden?
“Voor augustus vorig jaar was er geen directe vervolging van advocaten die politici of burgeractivisten vertegenwoordigen. Nu wel. Staatsorganen en rechtbanken doen dingen die voorheen ondenkbaar waren: ze voelen dat ze niet meer gebonden zijn aan welke wet dan ook. Voor mij als advocaat is de wet mijn gereedschap. Als ze die van me afnemen, hoe moet een advocaat de situatie dan nog beïnvloeden?”
Heeft het nog zin om wettelijke procedures te voeren als het gezag dat niet doet?
“Advocaten moeten al het mogelijke doen om hun cliënt te verdedigen. Een rechtszaak is ook een manier om onze zaak te presenteren aan het publiek en de samenleving uit te leggen waarom we een verdachte bijstaan. De geschiedenis leert dat een onrechtvaardig vonnis van een rechtbank niet lang in stand blijft.
“Ondanks alles blijkt het nog steeds mogelijk om illegale activiteiten van de staat in te dammen. Zo waarschuwden we in de media over het geweld dat plaatsvindt in detentiecentra. Daar reageren de autoriteiten nog steeds op, dus heeft ons werk zin.
“Het is ook een morele kwestie. Als wij opgeven juridische middelen te gebruiken, zouden we toegeven dat de wet niet nodig is. Dan staan we aan de verkeerde kant. Voor ons is de wet als een licht, of als vuur. We streven ernaar ons eraan te houden.”
Heeft u met de gedachte gespeeld Wit-Rusland te verlaten?
“Mijn beroep is verwoest. Gezien de horror in mijn land is het logisch te denken aan een vertrek naar een plek waar een mensenleven wel waarde heeft – want dat is in Wit-Rusland niet het geval. Maar als alle mensen die verandering willen weggaan, zal dat verandering niet bespoedigen. Wit-Rusland is mijn thuis. Ik wil dat de politieke gevangenen vrijkomen en dat het martelen stopt. Daarom blijf ik hier.”
Zal er ooit verandering komen?
“Dat weet ik zeker. De vraag is hoe snel die komt, en hoeveel mensen er nog zullen lijden op de weg ernaartoe. Het is van belang dat de media de rechtszaken blijven volgen, en dat de internationale gemeenschap met een eigen interpretatie ervan komt. Als Wit-Russen merken dat ze niet alleen zijn, dat onze situatie in de gaten gehouden wordt, dan geeft dat ons kracht. Een regime dat zo met haar eigen burgers omgaat, kan niet eeuwig aan de macht blijven. Uiteindelijk zal de goede wil triomferen over het kwaad. Het recht zal zegevieren.”
Een van de weinige advocaten in Wit-Rusland die momenteel nog op durft te komen voor opposanten is Dmitri Laevski. Hij vertegenwoordigde Viktor Babariko, een voormalig bankdirecteur die zich tijdens de verkiezingen van vorig jaar kandidaat stelde als opponent van Aleksandr Loekasjenko. Op 9 juli werd hij veroordeeld tot veertien jaar cel. Hoewel de autoriteiten Laevski op diezelfde dag uit zijn ambt zetten, blijft de advocaat strijdbaar.
Biedt universele rechtsmacht een mogelijkheid voor Wit-Russische slachtoffers?
“Elk onderzoek naar de mogelijkheid van universele rechtsmacht is zinvol. Als politieagenten begrijpen dat ze in een ander land consequenties kunnen ondervinden bij geweldsmisbruik tegen vreedzame burgers, kan hen dat minder gewelddadig maken.”
“Tegelijkertijd moeten we ons realiseren dat veranderingen in het rechtssysteem ondenkbaar zijn zonder politieke verandering. De rechtbanken in Wit-Rusland zijn bedoeld om mensen te veroordelen: daar wordt niet geluisterd naar internationale organisaties.”
U bent door het college van advocaten uit uw ambt gezet. Wat betekent dat voor u?
“Mijn conclusie is dat de staat mijn werk als effectief beschouwt. Het college staat namelijk volledig onder controle van het ministerie van justitie. Zonder licentie is het heel moeilijk mijn vak uit te oefenen. Zo mag ik verdachten niet meer bijstaan in de rechtbank. Mijn bron van inkomsten is mij ontnomen. De kennis die ik heb van de zaken die spelen gebruik ik om mijn collega’s met advies terzijde te staan.”
Wat is er veranderd voor advocaten sinds de presidentsverkiezingen, nu bijna een jaar geleden?
“Voor augustus vorig jaar was er geen directe vervolging van advocaten die politici of burgeractivisten vertegenwoordigen. Nu wel. Staatsorganen en rechtbanken doen dingen die voorheen ondenkbaar waren: ze voelen dat ze niet meer gebonden zijn aan welke wet dan ook. Voor mij als advocaat is de wet mijn gereedschap. Als ze die van me afnemen, hoe moet een advocaat de situatie dan nog beïnvloeden?”
Heeft het nog zin om wettelijke procedures te voeren als het gezag dat niet doet?
“Advocaten moeten al het mogelijke doen om hun cliënt te verdedigen. Een rechtszaak is ook een manier om onze zaak te presenteren aan het publiek en de samenleving uit te leggen waarom we een verdachte bijstaan. De geschiedenis leert dat een onrechtvaardig vonnis van een rechtbank niet lang in stand blijft.
“Ondanks alles blijkt het nog steeds mogelijk om illegale activiteiten van de staat in te dammen. Zo waarschuwden we in de media over het geweld dat plaatsvindt in detentiecentra. Daar reageren de autoriteiten nog steeds op, dus heeft ons werk zin.
“Het is ook een morele kwestie. Als wij opgeven juridische middelen te gebruiken, zouden we toegeven dat de wet niet nodig is. Dan staan we aan de verkeerde kant. Voor ons is de wet als een licht, of als vuur. We streven ernaar ons eraan te houden.”
Heeft u met de gedachte gespeeld Wit-Rusland te verlaten?
“Mijn beroep is verwoest. Gezien de horror in mijn land is het logisch te denken aan een vertrek naar een plek waar een mensenleven wel waarde heeft – want dat is in Wit-Rusland niet het geval. Maar als alle mensen die verandering willen weggaan, zal dat verandering niet bespoedigen. Wit-Rusland is mijn thuis. Ik wil dat de politieke gevangenen vrijkomen en dat het martelen stopt. Daarom blijf ik hier.”
Zal er ooit verandering komen?
“Dat weet ik zeker. De vraag is hoe snel die komt, en hoeveel mensen er nog zullen lijden op de weg ernaartoe. Het is van belang dat de media de rechtszaken blijven volgen, en dat de internationale gemeenschap met een eigen interpretatie ervan komt. Als Wit-Russen merken dat ze niet alleen zijn, dat onze situatie in de gaten gehouden wordt, dan geeft dat ons kracht. Een regime dat zo met haar eigen burgers omgaat, kan niet eeuwig aan de macht blijven. De goede wil zal triomferen over het kwaad. Het recht zal zegevieren.”
Lees ook:
‘Wit-Rusland verwordt tot het Noord-Korea van Europa’
De Litouwse hoofdstad Vilnius groeit uit tot verbanningsoord voor Wit-Russische vluchtelingen. ‘De revolutie van 2020 is beëindigd’, weten ze.
