Wat speelt er in het hoofd van mensen tijdens een religieuze ervaring? De Amerikaanse hoogleraar Andrew Newberg (57) probeert dit raadsel te ontrafelen in een nieuwe wetenschappelijke discipline: neurotheologie.
Een aantal Franciscaanse nonnen loopt richting een imposant apparaat. Ze zijn door de Amerikaanse hoogleraar radiologie Andrew Newberg uitgenodigd om een scan van hun hersenen te laten maken terwijl ze een Bijbeltekst opzeggen. De doeken om hun hoofd mogen ze ophouden, Newberg is vooral geïnteresseerd in de binnenkant van hun hoofd.
“Ik had altijd al belangstelling voor verschillende opvattingen, ideeën en religies”, zegt Newberg. “Daarom ben ik gaan kijken naar ons brein, want dat is de plek waar we informatie opnemen en verwerken tot ons eigen perspectief.” Na zijn medicijnenstudie besloot hij zich te specialiseren in een nieuw onderzoeksterrein: neurotheologie.
Inmiddels is Newberg verbonden aan de Jefferson Universiteit in Philadelphia. Hij schreef ruim 250 wetenschappelijke artikelen en veertien boeken over neurotheologie. Recent was hij te gast op een congres voor de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie in Maastricht.
Wat is neurotheologie?
“Eenvoudig gezegd onderzoek ik de relatie tussen de hersenen en religieuze of spirituele ervaringen”, zegt Newberg. “Je zou kunnen zeggen dat wetenschap en het geloof elkaar ondersteunen. Het is niet alleen de wetenschap die religie onderzoekt of religie die naar de wetenschap kijkt. Het is echt een samenwerking tussen die twee waardoor we mensen beter leren begrijpen.
“De neurowetenschap van dit vakgebied gaat over de biologische kant van ons bewustzijn, over de hersenen. De theologie omvat diverse aspecten van religie. Dat kan gaan over gebed of meditatie, maar ook over de vraag of de mens een vrije wil heeft.”
Aan de doorbloeding in verschillende hersendelen meet Newberg de hersenactiviteit tijdens een religieuze ervaring af. Hieruit kan hij vervolgens opmaken hoe het brein reageert op bijvoorbeeld het bidden van het Onze Vader of een urenlange mindfulness-sessie.
Zo onderzocht Newberg een aantal mediterende Tibetaanse monniken. Hij ontdekte dat de hersenactiviteit van een specifiek hersendeel – de pariëtale kwab – tijdens het mediteren afnam. Dit hersendeel geeft ons het besef van plaats en tijd, legt Newberg uit. “Wanneer dit hersengedeelte zich afsluit, verliezen we ons zelfbewustzijn.”
In het emotionele centrum van ons brein – het limbisch systeem – ziet Newberg juist verhoogde activiteit bij de monniken. “Dit is het geval wanneer je een positieve emotie als vreugde of liefde ervaart.” De hersenscans leggen het brein op een moleculair niveau bloot. “Hier hebben we het over neurotransmitters”, zegt Newberg. “Een neurotransmitter die ons een fijn en positief gevoel geeft is dopamine. Dat stofje komt vrij wanneer mensen bidden of mediteren.”
Kunt u ook iets zeggen over de gevolgen van gebed of meditatie op de lange termijn?
“Onderzoek laat een positief verband zien tussen spirituele activiteit en gezondheid. Zo blijkt dat mensen die geregeld mediteren een lagere bloeddruk en hartslag hebben en bovendien minder angstige en depressieve gedachten ervaren.”
De neurotheoloog plaatst hierbij wel een kanttekening: “Iedereen ervaart spiritualiteit op een eigen manier. Voor een katholiek kan het bidden van de rozenkrans – een gebedssnoer waarbij elke kraal voor een bepaald gebed staat – helpen tegen bijvoorbeeld depressie, maar voor een andersoortige gelovige zou dat niet opgaan. Die heeft zijn eigen gebedsritueel.”
Het werk van Newberg is niet onomstreden. De Amerikaanse overheidsinstelling National Institutes of Health stelt in een artikel uit 2015 vragen bij de representativiteit van het onderzoek. Vooral het ontbreken van een controlegroep, een wetenschappelijke ‘dubbelcheck’ bij een andere groep mensen, zou de kwaliteit van het onderzoek hebben geschaad. De Nederlandse Vereniging tegen de Kwakzalverij publiceerde op hun website onlangs een stuk waarin ze Newberg een ‘meditatiefantast’ noemt.
Heeft de kritiek u ook bereikt?
“Wat betreft de hersenkwabben zien we in verschillende contexten dezelfde uitslag. Mijn onderzoek is gewoon reproduceerbaar. Alles is duidelijk beschreven. De Franciscaanse nonnen heb ik een specifieke bijbeltekst laten lezen. Dat kun je ze nog een keer laten doen.”
Hij erkent dat er verschil is tussen de methodes waar hij gebruik van maakt. “Proefpersonen moeten zich soms concentreren, dan juist weer hun hoofd leegmaken. Ook maak ik gebruik van verschillende audiovisuele middelen. Er is meer onderzoek nodig om het effect van deze handelswijze te achterhalen.”
De neurotheologie is soms onbevredigend voor Newberg. “Ik doe onderzoek naar iemands ervaring. Een beleving zegt nog niets over de werkelijkheid, maar feit is dat als iemand iets ervaart, het voor hem of haar de werkelijkheid is.”
Zegt uw onderzoek ook iets over de vraag of God bestaat? Of over de vraag of de mens een vrije wil heeft?
“Daar geeft dit onderzoek geen sluitend antwoord op. Dat betekent niet dat we moeten stoppen met onderzoek doen, maar dat we juist onze grenzen moeten blijven verleggen.”
Vastleggen hoe mensen religieuze ervaringen beleven, is voor Newberg al reden genoeg voor het onderzoek. “Het intrigeert mij dat mensen spirituele ervaringen niet alleen omschrijven als authentiek, maar dat ze die ervaringen als belangrijker beschouwen dan de alledaagse werkelijkheid. Mensen hechten dus heel veel waarde aan hun religieuze ervaringen. Ik vind het van belang dat we erachter komen waarom dat zo is.”
Heeft uw onderzoek uw eigen kijk op religie veranderd?
“Wat het mij in ieder geval heeft gegeven, is een grotere waardering voor verschillende religieuze en spirituele overtuigingen en welke impact dat op mensen heeft. Ik ben niet religieus opgevoed, maar het werk als neurotheoloog is voor mij zowel een wetenschappelijke als een spirituele reis. Uiteindelijk hoop ik dat dit werk eraan bijdraagt dat mensen elkaar beter gaan begrijpen. Of zelfs meer compassie hebben voor mensen met andere overtuigingen.”
Lees ook:
‘Dek al je spiegels af tijdens de rouw, dat maakt het verdriet draaglijker’
Godsdiensten hebben duizenden jaren ervaring in het manipuleren van emoties. Psycholoog David DeSteno zoekt uit hoe ze werken en schreef er een boek over: How God Works. ‘Dek al je spiegels af tijdens de rouw, dat vermindert het verdriet.’
