Staan we weerloos tegenover nieuwe oorlogstechnologie? Militair ethicus Lonneke Peperkamp vertelt over de rol van het leger bij het verdedigen van wat waardevol is. ‘Het is heel lastig omdat de ontwikkelingen zo snel gaan.’
Een zwerm drones vliegt over vijandelijk gebied. Het is voor ons mensen niet te doen om de vliegende wapens te besturen. Ze zijn te snel, en met te veel. Daarom dragen de drone-operators een interface op hun hoofd, een link tussen brein en drones. De communicatie tussen mens en machine verloopt daardoor razendsnel. De drones kiezen autonoom hun doelen, gebaseerd op vooraf geprogrammeerde criteria. Maar als er iets mis dreigt te gaan, kan de bestuurder mogelijk ingrijpen.
Sciencefiction? Allesbehalve, zegt Lonneke Peperkamp, hoogleraar militaire ethiek en leiderschap aan de Nederlandse Defensieacademie en gespecialiseerd in nieuwe wapens en manieren van oorlogvoering. “Op dit moment wordt er al geëxperimenteerd met dit soort technologieën. Bijvoorbeeld bij Darpa, dat nieuwe militaire technologieën ontwikkelt in opdracht van het Amerikaanse ministerie van defensie.”
Het motto van de Maand van de Filosofie is ‘Weerloos en waardevol’. Hoe kijkt u daar als militair ethicus naar?
“Wat van waarde is weten we wel: de open en vrije samenleving waar we in leven. Weerloos is die zeker niet, kwetsbaar wel – daarom is het nodig om die samenleving te beschermen en te verdedigen als dat nodig is.”
Wat maakt ons kwetsbaar als land?
“De wereld verandert razendsnel, er zijn toenemende spanningen en veranderende machtsverhoudingen. Tegelijkertijd zijn de technologische ontwikkelingen bijna niet bij te houden. Onze vitale infrastructuur is er ook sterk van afhankelijk, denk aan ons betalingsverkeer, een elektriciteitscentrale of de scheepvaart in de Rotterdamse haven. Je moet er niet aan denk dat die infrastructuur door een cyberaanval wordt platgelegd.”
Wat moeten we met de wetenschap dat nieuwe technologieën ons kwetsbaar hebben gemaakt?
“Daarvoor is veel aandacht binnen de krijgsmacht. Niet alleen voor die kwetsbaarheid, maar ook voor de dreigingen door die technologieën. Denk aan cyberaanvallen, semi-autonome en autonome wapensystemen, laserwapens en hypersone raketten. Niet alleen het cyberdomein is tegenwoordig van groot belang van militaire operaties. Daarnaast is het ruimtedomein essentieel geworden, en is er steeds meer aandacht voor het ‘cognitieve domein’.”
Waarom is die ruimte zo belangrijk dat die beschermd moet worden?
“Communicatie, navigatie, satellietbeelden en weersvoorspellingen – al dat soort ondertussen basale zaken worden mogelijk gemaakt door ruimtetechnologie. Een verstoring daarvan kan een enorme chaos veroorzaken.
“De ruimte is niet alleen van belang voor ons dagelijks leven, maar ook om militaire operaties te ondersteunen. De technologie in de ruimte wordt gebruikt voor het verzamelen van inlichtingen, communicatie tussen eenheden, om wapens te geleiden naar doelen, om drones te kunnen besturen. Er worden dan ook steeds meer wapens ontwikkeld om ruimtetechnologie te kunnen verdedigen of aan te vallen. Meerdere landen hebben al kinetische antisatellietwapens getest. De laatste daarvan was Rusland. Verder heeft Rusland voor de invasie van Oekraïne een cyberaanval uitgevoerd op een satellietnetwerk. Toen dat plat lag, sprong Elon Musk met zijn Starlink in het ontstane gat. Dat Starlink-internet is onder meer gebruikt voor militaire communicatie en inlichtingen.”
En die cognitieve oorlogsvoering?
“Wereldwijd is daar steeds meer aandacht voor, ook binnen de Navo. Je moet denken aan psychologische beïnvloeding van de gedachten en opvattingen van mensen, met als doel bepaald gedrag te bewerkstelligen. Dat is niet nieuw, dat is altijd al geprobeerd tijdens oorlogen. Maar nieuwe technologieën hebben de kracht daarvan wel vergroot.
“Neem het verspreiden van onjuiste informatie via sociale media, of zelfs aan deepfakes: op Twitter zag je zowel een filmpje van Poetin die de vrede verklaarde als een video van Zelensky die sprak over de overgave aan Rusland. Je kunt je voorstellen dat dit soort operaties strategisch voordeel opleveren, maar tegelijkertijd staan ze op gespannen voet met democratische waarden, transparantie, gedachtenvrijheid en vrije wil.”
Hoe kijkt u als filosoof en ethicus naar deze nieuwe dreigingen?
“Een belangrijke vraag is hoe we die nieuwe fenomenen moeten duiden. Als een antisatellietwapen wordt gebruikt, kunnen we dat dan beschouwen als een gewapende aanval? Is de ontwrichting van de samenleving gelijk te stellen aan een aanval met dodelijke slachtoffers? Als je dat doet, legitimeer je het gebruik van geweld als zelfverdediging. De Navo zit op de lijn dat een ernstige cyberaanval artikel 5 van het Navo-verdrag kan triggeren, dat het een gewapende aanval kan zijn. Diezelfde discussie is er nu over aanvallen op satellieten.”
Hoe veranderen die nieuwe technologieën de oorlogvoering?
“Natuurlijk blijft oorlogvoering ook op de conventionele manier plaatsvinden, dat laat de oorlog in Oekraïne nu zien. Tegelijkertijd zien we steeds meer drones met vergaande autonomie: mensen hebben het soort doel geprogrammeerd waar het wapen zich op richt, en vervolgens kunnen de wapens zelf de kill chain doorlopen: detecteren, selecteren en aanvallen.
“Die drones kunnen militaire doelen uitschakelen, maar wat ons in de samenleving de meeste zorgen baart zijn de autonome wapens die mensen kunnen uitschakelen. Neem de SGR-A1, een wapen dat Zuid-Korea gebruikt op de grens met Noord-Korea. Dat is een machine met een automatisch machinegeweer dat is uitgerust met stemherkenning die indringers kan detecteren, verbale waarschuwingen kan geven en ook autonoom het doel kan uitschakelen.”
Wat vindt u van die autonome wapens?
“Daar kleven grote risico’s aan. Samen met collega’s heb ik minister Hoekstra van buitenlandse zaken een briefing gegeven over AI in het militaire domein. Toen heb ik erop gewezen dat het essentieel is dat een wapensysteem onderscheid kan maken tussen bijvoorbeeld een strijder en een boer met een riek.
“Daarnaast is de morele en juridische verantwoordelijkheid belangrijk: wie kun je aansprakelijk stellen als een wapen autonoom handelt en daarbij fouten maakt?
“En dan is er nog de menselijke waardigheid die op het spel staat wanneer je oorlogvoering uitbesteedt aan autonome wapens. De gedachte is dat de waardigheid van soldaten wordt aangetast als ze sneuvelen door zulke wapens. Tegelijkertijd heeft de overheid ook de plicht om de nationale veiligheid zo goed mogelijk te beschermen, en zijn er dreigingen waarbij de menselijke beslissingssnelheid gewoonweg te langzaam is. Dat geldt voor hypersone raketten. Daar zullen we met z’n allen over moeten nadenken.”
Hoe ziet de toekomstige oorlog eruit?
“Het ruimte- en het cyberdomein worden steeds belangrijker. Drones zullen alleen maar meer gebruikt worden, ook doordat het conflict in Oekraïne laat zien hoe waardevol ze zijn. Verder worden AI-toepassingen geavanceerder en systemen autonomer. We zullen meer hybride dreigingen zien: naast cyberaanvallen ook desinformatie en politieke en economische beïnvloeding.
“Tot slot krijgen we ook een verdere integratie van mens en machine, mogelijk zelfs door het brein van militairen rechtstreeks te verbinden met wapensystemen.
“Dat past bij een ontwikkeling die je al langer ziet: soldier enhancement. Daarbij verbeter je de biologische kenmerken van militairen. Ze worden slimmer of lichamelijk sterker. Dat kan door medicatie, middelen om langer wakker te blijven en zo langere shifts te kunnen draaien in crisissituaties. Maar je kunt ook denken aan een exoskelet, een kunstmatig en uitwendig skelet dat het lichaam van de soldaat ondersteunt en sterker maakt.”
Wat denkt u daar als ethicus van?
“Ook hierbij is het belangrijk om de verschillende waarden af te wegen. Welke van die verbeteringen zijn te verantwoorden en rechtvaardigen? Van belang is het beschermen van de autonomie, privacy en vrijheid van gedachten van militairen. Hebben zij hier zelf een stem in?
“Nu al heb je technologieën die het stressniveau van militairen meten. Daarmee worden waarden als privacy voor de krijgsmacht urgenter. Een bijkomend gevaar is dat zo’n interface tussen brein en technologie kan worden gehackt, wat niet alleen toegang geeft tot wapensystemen maar misschien ook wel tot mensen. Daarnaast moet de enhanced soldier zich natuurlijk professioneel en ethisch verantwoord gedragen.’
Voor welke opgave staat de krijgsmacht van de toekomst?
“Dat is het reguleren van deze nieuwe manieren van oorlogvoering. De grote uitdaging voor het bestaande internationaal recht, maar ook voor de theorie van rechtvaardige oorlog is om de bestaande criteria en regels toe te passen op dit soort heel nieuwe fenomenen. Dat is heel lastig omdat die ontwikkelingen zo snel gaan. De regulering loopt daardoor achter. Het gevolg is dat er een onwenselijke speelruimte is ontstaan voor staten die gebruik maken van die ruimte op een manier die we niet willen.
“Maar laten we niet alleen naar anderen kijken. Het dilemma is dat we als land de morele plicht hebben om voor de veiligheid van onze burgers te zorgen. Hoe belangrijk dat ook is, we moeten oog blijven houden voor de keerzijden van bijvoorbeeld het gebruik van autonome wapens. Ik vind het dus belangrijk dat de krijgsmacht optimaal maar wel verantwoord gebruik kan maken van nieuwe militaire technologie. Ethiek betekent dan vaak dat je erg lastige afwegingen moet maken.”
Lees ook:
Ook Nederland experimenteert met drones. ‘De mens moet beslissen om te schieten, vinden wij hier’
Het Nederlandse leger test het gebruik van robots tijdens missies en traint op het neerhalen van automatische drones. Hoe werken die precies?
