Journalist Margriet Brandsma dook voor haar boek in de wereld van Marjan van der E., de vrouw die werd veroordeeld voor een dubbele moord in de jaren negentig. Marjan heeft altijd ontkend. Volgens Brandsma is ze zeker geen mak lam, maar dat wil niet zeggen dat ze terecht is veroordeeld.
Nog voor ze aan haar boek begon, leek het hele project alweer van de baan. Margriet Brandsma had via een advocaat contact gelegd met Marjan van der E., de vrouw die is veroordeeld voor een dubbele moord op twee mannen in de jaren negentig. Marjan stond er wel voor open om met Brandsma te praten, liet de advocaat weten. Om niet veel later met het bericht te komen dat Marjan, 74 jaar, plotseling was overleden.
Brandsma zag haar kans voorbijgaan om nog eens licht te werpen op die opmerkelijke moordzaak. Dat veranderde toen een vriendin van Marjan contact met haar opnam. “Ze smeekte me bijna om mijn onderzoek door te zetten. Blijkbaar had Marjan met haar besproken dat ze met me in zee ging.”
Thuis werd er Fries gepraat
Het resultaat van dat bericht is het boek De heks van Anjum. Een titel die verwijst naar een bijnaam die Marjan al langer had, omdat er in het Friese dorp Anjum verhalen de ronde deden dat ze meerdere mensen zou hebben vergiftigd. De titel had ook De Pensionmoorden kunnen zijn, de naam waarmee de dubbele moordzaak bij het grote publiek bekend is.
Brandsma (65), die in het verleden voor de NOS werkte, onder meer als correspondent in Berlijn, kent de regio waar de zaak zich afspeelt goed. Ze wandelt regelmatig langs het wad. “Het ligt in Noordoost-Friesland. Boven Dokkum, daar is de wereld dichtgeplakt met kranten, wordt er ook wel gezegd. De mensen zijn heus vriendelijk, maar ga geen vragen stellen.” Zelf groeide ze op in Noord-Holland met twee Friese ouders. Dat hielp bij haar onderzoek. “Thuis werd er Fries gepraat. Mijn woordenschat is niet heel erg groot, maar ik spreek het wel.”
Marjan kwam ook van buiten. De biologe werkte onder meer bij het ministerie van landbouw en visserij en op een hogeschool in Den Helder, voordat ze het pension in Anjum kocht. Dat liep niet goed, zegt Brandsma. “Ze begon zonder enige horecaervaring een pension. Ze was een enorme sloddervos en kon niet koken.”
Louche types over de vloer
Op een gegeven moment kwamen er nog vooral louche types over de vloer. Niet lang voordat Marjan werd opgepakt werd er ook een hennepkwekerij in haar schuur ontdekt. Marjan heeft altijd volgehouden dat ze daar niets vanaf wist, iets waar Brandsma ernstige twijfels over heeft. “Marjan was bepaald geen onschuldig lam. Ze zocht altijd de grenzen van de wet op. Ze werd beticht van brandstichting, financiële fraude.”
Nog zo’n karaktereigenschap: overal waar ze kwam maakte ze ruzie. “De stap naar de rechter was voor Marjan heel erg klein. Ze had altijd wel processen lopen.”
Niet alleen van de hennepkwekerij zei Marjan niets af te weten. De twee moorden heeft ze eveneens altijd stellig ontkend. Ook vrienden van Marjan, die Brandsma voor haar boek sprak, kunnen zich niet voorstellen dat de vrouw die zij kenden, met ook een hele sociale kant, dit op haar geweten heeft.
Brandsma sprak ook met dorpsgenoten, rechercheurs die destijds bij het onderzoek betrokken waren en mensen die professioneel met Marjan te maken hadden in de gevangenis en de tbs-kliniek waar ze zat. De journalist kreeg daarnaast toegang tot het persoonlijke archief van Marjan. “Ik hoopte daarin natuurlijk iets te vinden waaruit zou blijken of ze het wel of niet had gedaan. Ik vond niets van dat.”
Lange reeks true crime-podcasts
Om maar meteen die angel eruit te halen: Brandsma pluisde de dubbele moordzaak in Anjum gedetailleerd uit, maar komt uiteindelijk niet tot de conclusie of Marjan schuldig of onschuldig is.
Brandsma werpt vooral een hoop kritische vragen op over de gang van zaken bij politie en justitie en open eindjes in het dossier. Daarmee sluit ze aan in een lange reeks true crime-podcasts, boeken en documentaires, waarin journalisten zich afvragen of een veroordeling wel terecht is geweest. Zo verschenen er een boek en podcast over de zogeheten Butlermoord, waarbij een man die altijd ontkende werd veroordeeld voor een moord op de welgestelde oude vrouw die hij verzorgde. Of neem de tv-reeks over de Villamoord, waar acht mannen naar eigen zeggen onschuldig vastzaten voor de dood op een bewoonster van een villa in Arnhem.
“Het is een journalistieke taak om de macht te controleren”, zegt Brandsma. “Natuurlijk gaat het in de gros van de zaken goed. De gevangenissen zitten vol met verdachten die ontkennen. Maar ook justitie maakt fouten.”
Over de Pensionmoorden ontdekte Brandsma dat het dossier van het Openbaar Ministerie op basis waarvan Marjan in eerste aanleg en in hoger beroep veroordeeld werd, niet het volledige verhaal vertelde. Zo leek het alsof de zaak aan het rollen kwam toen twee getuigen zich op kerstavond 1997 spontaan meldde bij het politiebureau in Dokkum omdat ze last hadden van hun geweten. “Het viel me toen ik het dossier las al direct op dat daar een heel bataljon rechercheurs klaarzat om de mannen te verhoren. Dat terwijl je op zo’n moment eerder een briefje op de deur verwacht met daarop het telefoonnummer van de dienstdoende agent.”
Een lichaam gerold in een blauw tentdoek
Wat bleek: de politie wist dat de mannen zouden komen. Een van hen had zich even daarvoor gemeld als informant. Hij wilde wel vertellen wat hij wist van moorden die in Anjum hadden plaatsgevonden, maar alleen onder voorwaarde dat hij en de andere getuige kerst thuis zouden mogen doorbrengen. Hij kreeg bovendien een fors geldbedrag, schrijft Brandsma.
“Vanaf het eerste moment is alleen Marjan in beeld en is het verhaal van de twee getuigen leidend geweest voor de politie. Ze zijn bewijs gaan zoeken dat bij de verklaringen paste. Dat vonden ze ook. Zo lag er in de voortuin van het pension van Marjan inderdaad een lichaam gerold in een blauw tentdoek, met daaroverheen een oranje zeil. Maar er was ook veel te vinden dat niet bij het verhaal van de twee mannen paste. Het bloedspoor in de gang ter grote van een achterhoofd, werd niet gevonden. De eerste man die door Marjan zou zijn vermoord en al een tijdje begraven lag op het terrein van haar pension, zou met een voorhamer zijn geslagen. Die voorhamer werd inderdaad gevonden. Maar op de dekens die in het graf lagen zat geen spat bloed.”
Zo kan Brandsma nog wel even doorgaan. Peuken met bloed erop die werden gevonden in het rookvrije pension – ook Marjan rookte niet – zijn niet onderzocht op DNA. Marjans kleding moet onder het bloed hebben gezeten na de gewelddadige moord even voor kerst. Maar dat was er niet. Ze kan zich verkleed hebben, maar dat is getuigen niet opgevallen. Weggemaakte bebloede kleding is niet teruggevonden.
Gedrogeerd met medicijnen en drank
Wat is dan eigenlijk Brandsma’s conclusie? “Haar ‘ik heb het niet gedaan’ is niet het hele verhaal. Ik denk dat ze van de moorden geweten heeft, dat ze er misschien wel bij betrokken was. Maar dat ze deze twee moorden op de manier heeft gepleegd waarvoor ze veroordeeld is - namelijk dat ze de mannen met voorbedachte rade heeft gedrogeerd met medicijnen en drank en ze daarna met fors geweld om het leven heeft gebracht - dat geloof ik niet.”
Brandsma zocht contact met de rechters die destijds wél genoeg wettig en overtuigend bewijs zagen om Marjan te veroordelen tot zes jaar cel en tbs. Tot nu toe zonder succes, maar nu haar boek er ligt, heeft ze goede hoop toch nog met betrokken magistraten te kunnen spreken.
Ook bij het OM in Leeuwarden klopte ze aan. Tevergeefs. “Het wordt onmogelijk gemaakt om hoor- en wederhoor te plegen. Er zijn dingen gebeurd die tegen de eigen integriteitsregels van het OM ingaan. Ik beticht ze er niet van dat ze bewust hebben gehandeld, maar dit dossier roept zoveel vragen op. Het is 25 jaar geleden, dat ze me buiten de deur houden, vind ik teleurstellend.”
Heropening van de zaak
“Uiteindelijk is de enige manier om echt antwoord te krijgen op de vraag of Marjan schuldig is of niet, een heropening van de zaak”, zegt Brandsma. Nu Marjan niet meer leeft, is dat een stuk ingewikkelder geworden omdat ze zelf geen herzieningsverzoek kan indienen. Maar onmogelijk is het niet. “Misschien dat er iemand nog wel gaat praten. Ik ben ervan overtuigd dat er mensen rondlopen die meer van deze zaak weten.”
En was het boek anders uitgepakt als ze Marjan wel had ontmoet? Brandsma: “Ik baalde dat ik niet met haar heb kunnen spreken, maar ik denk dat het uiteindelijk een blessing in disguise is geweest. Ik schrijf niet dat ze onschuldig is. Vrienden van haar zeggen: ze zou je een proces hebben aangedaan vanwege het boek.”
Lees ook
Netflix maakt van seriemoordenaar Jeffrey Dahmer een dubieus verdienmodel
De nieuwe Netflixserie over seriemoordenaar Jeffrey Dahmer is een hit, maar nabestaanden zijn boos. ‘Het roept opnieuw de discussie op hoe ver we willen gaan met dit soort series.’
Wetenschapsfilosoof Ton Derksen bekritiseert de Hoge Raad: ‘Die herzieningsverzoeken zijn een soort bingo’
Wetenschapsfilosoof Ton Derksen verdiept zich al vijftien jaar in rechterlijke dwalingen. In zijn nieuwe boek Het falen van de Hoge Raad richt hij zijn pijlen op de hoogste rechter van Nederland. Want ‘hoogste rechter’ staat niet gelijk aan ‘perfecte rechter’.
