In een transparante bestuurscultuur is zelfs een etentje niet onschuldig

In de corruptiezaak rond Richard de Mos staat de vraag centraal waar een vriendendienst ophoudt en cliëntelisme begint. Woensdag wordt duidelijk welke straffen de officieren van justitie eisen.

Halverwege de eerste dag van het Haagse corruptieproces leunt rechter Jacco Janssen even achterover in zijn stoel. Met enige stemverheffing roept hij richting Richard de Mos: “Weet u, ik heb in mijn loopbaan veel corruptiezaken gedaan. En altijd staan er etentjes op de tenlastelegging. Altijd!”

Janssen is een van de meest ervaren magistraten van de rechtbank in Rotterdam. Hij was het die Jos van Rey, de ongekroonde koning van Roermond, in 2016 veroordeelde omdat die als wethouder zijn geheimhoudingsplicht schond en zich schuldig maakte aan omkoping. Deze rechter kent als geen ander het glibberige pad waarop ambtsdragers zich kunnen begeven. Bij Van Rey leidde dat pad naar restaurants, internationale voetbalwedstrijden en een beurs in Cannes, waar hij graag met zijn ‘vriendjes’ naartoe ging.

Niet voor niets vergelijkt Richard de Mos, leider van Hart voor Den Haag, de grootste partij van de stad, zich graag met Jos van Rey. Beiden verklaren zichzelf onschuldig, beiden vinden zichzelf slachtoffer van een heksenjacht door het Openbaar Ministerie (OM). Van een politiek proces zelfs. De Mos wordt onder andere verweten dat hij in de zak zat van enkele grote donateurs, die met hun geld politieke invloed kochten. Zo liet wethouder De Mos zich meenemen naar een restaurant door partij-geldschieter Atilla Akyol, eigenaar van het Haagse zalencentrum Opera. Het verklaart de uitroep van rechter Janssen: geen corruptiezaak zonder etentje!

‘Een politicus dient altijd transparant te opereren’

Het lijkt iets onschuldigs, een politicus en een donateur die elkaar treffen voor een hapje en een drankje. Dat ziet Hans Groot anders. Hij is de man achter het Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers (Sipa). Zijn organisatie wordt bekostigd door het ministerie van binnenlandse zaken en bekijkt mogelijke integriteitsschendingen door politieke ambtsdragers. “Aan zo’n etentje hangt altijd een luchtje”, zegt Groot.

In het proces-Van Rey kwamen ook tripjes naar Saint-Tropez voorbij, waar hij als wethouder naartoe vloog met een bevriende projectontwikkelaar. Een bezoekje aan een restaurant oogt onschuldiger, maar in de kern draait het volgens Groot om hetzelfde principe: een politicus dient altijd transparant te opereren. “De kiezer moet maximaal zicht hebben op iemand die de publieke zaak dient.” Dat geldt voor burgemeesters, ministers en dus ook voor wethouders en raadsleden.

Het probleem met zo’n ontmoeting, of het nu een etentje, een borrel of een bezoek aan een beurs betreft, is de geur die het oproept. Groot zegt: “Wat blijft hangen voor de buitenwacht is dat er kongsi’s gesmeed worden, dat er zaken gedaan worden die het daglicht niet kunnen verdragen. Als zoiets zich onttrekt aan het zicht van de kiezer, wordt het gevaarlijk. U en ik moeten het kunnen zien en we behoren te weten wat daar gebeurt.”

Het etentje dat Richard de Mos kwalijk wordt genomen door Justitie is slechts een klein onderdeel van het strafdossier. Eigenlijk niet veel meer dan een voetnoot. De kern van het proces is dat De Mos en enkele andere leden van Hart voor Den Haag op illegale wijze zouden hebben samengespannen met horeca- en vastgoedondernemers in de stad. Volgens het OM doneerden de zakenmannen flinke bedragen aan de partij in ruil voor gunsten. Dat resulteert in verdenkingen als corruptie, omkoping en lidmaatschap van een criminele organisatie. Het is geen misselijke aanklacht. Woensdag wordt duidelijk welke straffen de officieren van justitie eisen.

Waar corruptie om draait

Toch is dat restaurantbezoek, dat plaatsvond ergens op een bedrijventerrein in Den Haag, in zekere zin exemplarisch voor de hele strafzaak. Ondernemer Akyol trakteerde de politicus op een etentje en doneert daarnaast vele tienduizenden euro’s in de partij. Uit onderzoek van Justitie is gebleken dat de partij van De Mos zich in het stadhuis sterk heeft gemaakt voor vergunningen voor zalencentrum Opera en voor het verlagen van de parkeertarieven in de omgeving.

Tegen rechter Janssen toont Atilla Akyol zich opvallend eerlijk: “Ik ben trouw en loyaal. Als iemand mij helpt, help ik hem terug”, zegt de ondernemer. Waarop de voorzitter van de rechtbank countert: “Dat is waar corruptie om draait. Dat je elkaar de bal toespeelt.”

Richard de Mos was ooit politicus namens de PVV, maar verliet die partij in 2012, toen bleek dat Geert Wilders weinig vertrouwen meer in hem had. De Hagenaar richtte de partij Groep de Mos op (later omgedoopt tot Hart voor Den Haag) en stortte zich op het lokale avontuur. Bij de raadsverkiezingen in 2014 behaalde hij uit het niets drie zetels. Dat groeide naar acht in 2018 en negen zetels in 2022. De Mos mag zich al jarenlang de populairste politicus van de stad noemen, met dank aan zijn ‘ombudspolitiek’.

Er is geen eenduidige definitie van die manier van politiek bedrijven. Advocaat Peter Plasman omschrijft de handelswijze van zijn cliënt als volgt: “Poten in de klei, handen uit de mouwen, knokken voor zijn kiezers.” De Mos zegt zelf: “Ik noem het binnen zonder kloppen.” Iedere burger kan bij hem terecht met problemen, hoe klein ook. Het kan gaan om een gevaarlijke oversteekplaats of een loszittende stoeptegel. Stap naar De Mos en hij neemt de klacht mee naar het stadhuis. In de ene straat maakt hij zich hard voor bomenkap ten gunste van het aantal parkeerplaatsen, in de straat om de hoek zet hij zich in voor verduurzaming van de huizen. Tegenstrijdig? Geenszins, vindt De Mos. “Het is maatwerk.” De burger bepaalt zijn agenda.

‘We willen shinen’

Het klinkt sympathiek, die ombudspolitiek, maar volgens Hans Groot valt er wel een en ander op af te dingen. De Mos misbruikt die term, vindt de onderzoeker. De echte ombudsman is er voor iedereen en dient het algemeen belang. De Mos komt in specifieke gevallen in actie, voor bepaalde mensen. “Wat hij deed staat op gespannen voet met het dienen van de publieke zaak, wat hij behoort te doen”, zegt Groot. “Een wethouder handelt zonder aanziens des persoons.”

De rechtszaak roept tot nu toe het beeld op dat De Mos voor iedereen rent die zijn hulp nodig heeft, maar dat hij net even wat harder holt voor zijn donateurs. Groot noemt het veelbesproken voorbeeld van de nachtvergunning. Justitie verwijt wethouder De Mos dat hij zijn vriend en donateur Akyol tipte dat de gemeente deze vergunningen ging uitgeven, zodat de eigenaar van Opera direct een aanvraag kon indienen en vooraan in de rij zou staan. Volgens de politicus hoort dit bij de manier waarop Hart voor Den Haag politiek bedrijft. “Voor die nachtvergunningen hebben we als partij ons best gedaan. Als het dat lukt, moet je het vieren. We willen shinen.”

Als je als ondernemer een nachtvergunning wil, vertelt Groot, ‘hoor je je te melden bij een loket, net als iedereen’. “Daar krijg je een nummer en op een gegeven moment ben je aan de beurt. Sommigen vinden dat bureaucratisch gedoe, maar zo werkt het in dit land. Dat heet fair play. Dat is juist het mooie van bureaucratie. Dat het, ondanks de stroperigheid, wel eerlijk gaat.”

Richard de Mos en Jos van Rey hebben hun nauwe banden met geldschieters nooit als een probleem gezien. Sterker: ze wijzen er, haast tot vervelends aan toe, op dat lokale partijen volledig zijn aangewezen op donaties. De landelijke concurrenten kunnen met elkaar een subsidiepot van 25 miljoen euro verdelen, geld dat zij ook mogen inzetten voor campagnes bij gemeenteraadsverkiezingen.

Groot noemt de partijfinanciering ‘een ellendig gebeuren’. “Dat lokale en landelijke partijen nog steeds niet gelijk worden behandeld, is doodzonde. Dit had allang geregeld moeten zijn, zodat iemand als De Mos niet meer kan zeggen: ‘Dit is niet eerlijk en ik ben zielig’.”

Strikte regulering

De schimmige wijze waarop politieke partijen aan hun geld komen, is al vele jaren onderwerp van heftig debat. Dat heeft ertoe geleid dat de regels binnenkort worden aangescherpt: giften boven de 100.000 euro zijn dan niet meer mogelijk. En politici moeten duidelijker maken van wie ze donaties ontvangen, zodat iedereen kan zien welk belang de geldschieter mogelijk heeft.

Wie warm voorstander is van strikte regulering is hoogleraar Gerrit Voerman, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen en expert op het gebied van partijstelsels. Vorige week werd hij in het proces-De Mos gehoord als getuige-deskundige. Daar vertelde Voerman de rechtbank dat politieke partijen op lokaal niveau vooralsnog een vrij donatie-speelveld hebben. Eigenlijk mag alles.

In een toelichting zegt Voerman dat de wet niets regelt voor lokale partijen. Niets over wijze waarop donaties moeten worden vastgelegd, niets over verantwoording aan de kiezer. “Op de website van de partij van De Mos heb ik ook geen overzicht kunnen vinden”, vertelt hij. Partijen zijn wel verplicht een giftenreglement op te stellen, maar mogen daar vervolgens in vermelden dat alle schenkingen vertrouwelijk zijn. Voerman: “Daar heeft de burger dus niks aan.”

De schimmigheid rond partijfinanciering duikt overal op, niet alleen bij De Mos. Voerman noemt als voorbeeld de lokale VVD in Den Haag, die geld ontvangt van een zogeheten Club van 100. Daar zitten lokale donateurs in, die de partij via deze stichting ondersteunen. Dat leverde de VVD bij de campagne voor de raadsverkiezingen in 2018 tienduizenden euro’s op. Maar wie er bedragen schonken is niet bekend. “De belangen blijven verborgen”, zegt Voerman. “Misschien zat ook hier een Turkse ondernemer met een zalencentrum tussen, we weten het niet.”

Voor wat hoort wat, dan wordt het problematisch

De hoogleraar ageert al langer tegen de ongelijke subsidie-behandeling, waar lokale partijen de dupe van zijn. Hij begrijpt heel goed dat mensen als De Mos roepen dat ze achtergesteld worden. Dat is niet alleen vervelend voor hem, zegt Voerman, maar lokt ook problemen uit. “Lokale partijen denken: als wij geen subsidie krijgen, zoeken we de middelen elders. Het kan ze een alibi verschaffen om zelf geld bij elkaar te sprokkelen. Met alle gevaren die daarbij komen kijken.”

De beschuldiging van politieke tegenstanders dat er sprake is cliëntelisme ligt op de loer. Dat verwijt kreeg De Mos de afgelopen jaren herhaaldelijk. Voerman: “Zodra de donatie overgaat in ‘voor wat hoort wat’ is het problematisch.”

Het is precies om die reden dat integriteitsdeskundige Hans Groot het vonnis van de rechtbank straks met grote interesse zal lezen. Hij herinnert zich de uitspraak in de Van Rey-zaak, door dezelfde rechter, waarin de straf uitvoerig werd gemotiveerd. “Ik verwacht dat rechter Janssen dat ook in deze zaak zal doen. We hebben dit soort processen nodig. Het moet duidelijker maken wat voor bestuurscultuur we willen in dit land. En dus ook wat voor democratie we zijn.”

Lees ook:

‘Bestuurders in Limburg moeten vaker zich afvragen of hun handelen moreel juist is’

Een onafhankelijk integriteitsbureau en een andere houding jegens de media: de Zuidelijke Rekenkamer maant de provincie Limburg om structureel werk te maken van integriteitsbeleid.

Burgemeester van Roermond stopt ermee: ‘Door de zaak-Van Rey ontstond een politiek mijnenveld’

Roerig Roermond krijgt een nieuwe burgemeester. Rianne Donders stapt op. Het werd haar onmogelijk gemaakt om de moeizame bestuurscultuur te doorbreken, zo zegt ze.