Heino Falcke: ‘Als sterrenkundige ontdek ik steeds meer waardoor mijn geloof in de Schepper-God groter wordt’

De foto van een zwart gat maakte hem wereldberoemd, maar sterrenkundige Heino Falcke ziet zichzelf vooral als iemand die voortdurend steken laat vallen. ‘Stomme vragen stellen, daar ben ik pas écht goed in.”

I Gij zult geen andere goden voor mijn aangezicht hebben

‘God is voor mij het begin- en het eindpunt van alles. God is eeuwig. Hij staat boven tijd en ruimte. Naast die almachtige schepper is er nog een menselijke verschijning: Jezus. Door Jezus zie ik God in mijn medemensen, maar ook een God die mee-, voor en met me lijdt. Als sterrenkundige ontdek ik steeds meer over het ontzagwekkende heelal waardoor mijn geloof in de Schepper-God groter wordt – maar de persoonlijke God ook een beetje buiten beeld dreigt te raken. Soms is hij er ineens; als ik in de auto zit en in een gebed-achtige stemming kom, in de kerk, als wij zingen, op emotionele momenten of als er iets bijzonders in mijn leven gebeurt. Zodra ik de muur laat zakken, zodra ik me overgeef… ik moet nu denken aan een van de mooiste verhalen uit de Bijbel: Petrus ziet Jezus over het water lopen, stapt uit de boot, raakt in paniek, zinkt en wordt onmiddellijk door hem omhoog getrokken. Dat is precies wat je moet doen: uit de boot stappen. Je gaat kopje-onder, maar God zal je niet laten verdrinken. Geloven is loslaten.”

II Gij zult u geen gesneden beeld maken noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is

“In mijn boek (Licht in de duisternis, uitgegeven in 2020, red.) schreef ik dat we ons een voorstelling van God proberen te maken, maar dat we ‘God niet kunnen verbieden dat Ze ons van het tegenovergestelde overtuigt’. Die zin werd er door de – seculiere – redacteur uitgehaald. ‘Ze’? Dat moest een fout zijn.

“Ik heb het uitgelegd, gezegd dat God vrij is, groter dan onze fantasie en ook: dat we nooit een compleet beeld kunnen hebben van de God die we denken te kennen. In Genesis staat dat we zijn geschapen naar het evenbeeld van God: als man en als vrouw. God is dus man en vrouw tegelijkertijd. Ja, non-binair, dat zou je ook kunnen zeggen. Zo bekeken is het misschien wel de meest moderne uitspraak in dit eeuwenoude boek.

“Dat ene zinnetje werd drie keer geschrapt, maar is uiteindelijk wel blijven staan. Wonderlijk: als je zegt dat God ook een vrouw zou kunnen zijn, ontploffen sommige christenen, maar door zo te reageren, laat je precies zien dat je een ‘gesneden beeld’ van God hebt gemaakt en daarmee dus in feite dit gebod overtreedt.”

III Gij zult de naam van de Here, uw God, niet ijdel gebruiken

“‘Deus vult’, zei paus Urbanus II bij aanvang van de middeleeuwse kruistochten: God wil het. Dát is pas echt de naam van God misbruiken: God voor jouw eigen karretje spannen. Wat in de kerk gebeurt, is iets anders. Daar ben ik, als lekenpredikant, de geleider van Gods zegen. Ik vind het zó mooi dat ik – een klein, imperfect mens – de toezegging heb om zoiets te doen. Sterker nog: jij mag het ook. We zijn allemaal imperfect. De één is misschien iets vromer dan de ander, maar ten opzichte van alles wat daar boven is, maakt zo’n verschilletje niets meer uit. Als je mij met overtuiging de zegen geeft, dan weet ik mij gezegend.”

IV Gedenk de sabbatdag, dat gij die heiligt, zes dagen zult gij arbeiden en al uw werk doen; maar de zevende dag is de sabbat van de Here uw God, dan zult gij geen werk doen

“Tijdens de pandemie zijn we in onze kerk (Evangelischen Kirchengemeinde Frechen, red.) begonnen met het streamen van de dienst en ik zit nog steeds vaak op zondag aan de knoppen. Het is óók een manier om de sabbatdag te heiligen want ik wil de boodschap voor zo veel mogelijk mensen beschikbaar maken. Dat doe ik ook door te preken; ik lees oude geloofservaringen, probeer een en ander te rijmen met iets wat ik zelf heb beleefd, kom hopelijk tot iets nieuws – iets wat ik voor waarheid houd, een interessant punt – en wil dat inzicht delen, anderen helpen… Nee, ik moet het anders zeggen: ik zoek verbinding. Verbinding zoeken: dat is altijd de voornaamste drijfveer geweest.”

V Eer uw vader en uw moeder

“Had ik beter moeten doen – dat denk ik tenminste altijd als ik zie hoe anderen vaak een nauwere band met hun ouders lijken te hebben. Bij ons thuis was er misschien wel iets meer afstand. Mijn moeder kwam uit een boerenfamilie, mijn vader was arts. Een no-nonsensegezin. Klaar om elkaar te helpen, als het nodig is.

“Nu mijn vader ouder wordt, bespeur ik dat het belangrijk is meer emotioneel contact met hem te zoeken. We gaan nu regelmatig samen lunchen en dan nemen we de dag door. Ik doe wat ik kan om naar dit gebod te leven, al denk ik dat mijn broer vanuit zijn woonplaats in Australië méér doet dan ik, thuis in Duitsland. Op dit moment maakt mijn vader, samen met zijn nieuwe partner, een cruise. Hij is slecht ter been en zei: ‘Zo kan ik toch nog iets van de wereld zien’. Die reis heeft mijn broer voor hem geregeld.

“Doordat mijn vader vaak van huis was, heb ik me meer aan mijn moeder gehecht. Ze was een sterke en indrukwekkende vrouw. Toen zij in 2017 overleed, heb ik erg moeten huilen en er zijn nog steeds momenten waarop ik denk: kon ik haar nog maar één keer spreken.

“Ze was al een tijdje ziek, leed aan leukemie. Er waren eerder waarschuwingen geweest: moeder is opgenomen, misschien is het beter als jullie naar het ziekenhuis komen. Die laatste keer was ik op weg naar Govert Schilling, voor een interview. Ik stond al bijna voor zijn deur toen mijn vader belde. Ik draaide onmiddellijk om, drie uur rijden, terug naar huis. Even later had ik mijn vader weer aan de lijn: het gaat al weer beter, je hoeft niet te komen. Was het een voorgevoel? Ik weet het niet. Ik besloot toch te gaan.

“Eenmaal in het ziekenhuis loste ik mijn vader af en heb nog uitgebreid met mijn moeder gesproken. Op een gegeven moment hebben we samen gebeden, met enige aarzeling omdat het best goed met haar leek te gaan. Ze zou nog niet sterven, dacht ik. Kort na het gebed verslechterde haar situatie. Was er nog wel iets mogelijk geweest? Ze had zelf aangegeven dat haar leven niet langer gerekt hoefde te worden… Ik had die beslissing nog kunnen overrulen, maar ik heb het niet gedaan. Ze had genoeg gevochten. Ik was erbij. Het was klaar.”

VI Gij zult niet doodslaan

“Mijn grootvader kwam uit Oost-Pruisen en heeft daar alles in de oorlog verloren. Hij heeft lang in krijgsgevangenschap gezeten is overleden toen ik twee jaar oud was.

“Hij was jurist, maar wilde liever zeilen. In de bezette gebieden in het Oosten werd hij een soort burgemeester, een super-nazi zou je kunnen zeggen, maar hij lag tegelijkertijd blijkbaar ook met de partij overhoop waardoor hij uiteindelijk als soldaat naar het front werd gestuurd. Het was de bedoeling dat hij dood zou gaan, maar hij overleefde de oorlog en werd door de Russen krijgsgevangen gemaakt.

“Mijn grootvader was een beetje een overlevingskunstenaar. Slim, avontuurlijk, maar zeker ook opportunistisch. Ik vermoed dat hij – direct of indirect – doden op zijn geweten heeft. Dat kan niet anders. Ik heb niemand vermoord, ik heb geen fiets gestolen, maar ik ben mede-schuldig, daar is voor mij geen twijfel over mogelijk. Duitsers hebben van de oorlog geprofiteerd. Ik leef nog. De Joodse gezinnen uit ons dorp zijn vergast. Dat schuldgevoel zal ik altijd bij me dragen, al merk ik dat het in mijn jeugd sterker was, misschien ook omdat de oorlog toen nog niet zo lang voorbij was.

“Ik heb, hoe dan ook, een grote verantwoordelijkheid om ervoor te waken dat een fascistisch regime niet nog eens de kans zal krijgen om aan de macht te komen. Ik merk dat ik daar heel sensibel op reageer… ik herinner me dat ik, op een avond in 2014, in de auto zat en op de radio Geert Wilders hoorde die zijn publiek ophitste met de vraag: ‘Willen jullie meer of minder Marokkanen?’. Toen er vervolgens ‘Minder! Minder!’ werd geroepen, ging er een rilling door mijn lijf. Ik was zó geschokt. Dit mag niet, dit kan niet. Nooit meer. Dat gevoel zit héél diep.”

VII Gij zult niet echtbreken

“Jezus heeft gezegd dat iedereen die naar een andere vrouw kijkt en haar begeert, in zijn hart al overspel heeft gepleegd. Wie kan zeggen dat er nooit begerige gedachten in hem opkomen, wie heeft altijd een 100 procent nauwe band met zijn echtgenoot? Ik heb er echt een hekel aan als mensen zichzelf als moreel zuiver presenteren. Soms moet je om je relatie vechten, soms moet je ook iets opofferen, en je bent nooit perfect. Het is een voorrecht – of genade – als je zo lang met elkaar samen mag zijn, maar als het niet lukt, maakt dat je nog geen slechter mens.”

VIII Gij zult niet stelen

“Hier zou ik heel makkelijk onderuit kunnen komen door te zeggen dat we als maatschappij voortdurend van de arme landen stelen. We zijn dieven, maar we moeten verder met ons leven. Wekelijks verdrinken er mensen in de Middellandse Zee, mensen die, net als wij, in het rijke Westen willen leven. Ik geef geld. Ik steun goede doelen. Ik hou rekening met het klimaat. Ik probeer dierenleed tegen te gaan door minder en biologisch vlees te eten, maar ik weet ook dat ik niet alles in mijn eentje kan oplossen en door mijn bevoorrechte, rijke positie eerder problemen creëer dan dat ik ze oplos.

“Wij zijn echt allemaal zondaars. Vaak zondigen we ook op een persoonlijke manier. Ik geloof de mensen niet die beweren een voorbeeldig leven te leiden, maar je bent net zo ongeloofwaardig als je zegt dat het je allemaal niks kan schelen. Het lijkt me beter om toe te geven dat we allemaal met de tien geboden worstelen en proberen ons best te doen. Laten we schuld bekennen als we tekortschieten – openbaar of stiekem voor jezelf en God. Daarmee is niet alles weg, maar het geeft je in ieder geval de vrijheid om verder te gaan en het nóg eens te proberen.”

IX Gij zult geen valse getuigenissen spreken tegen uw naaste

“Ook mensen die in de voorhoede van de wetenschap werken moeten rekening houden met een gebied van onzekerheid; je stelt hypotheses die getest dienen te worden, niemand kan meteen zeggen of iets helemaal klopt. De meeste wetenschappers weten één ding heel precies, maar missen het overzicht. Anderen weten ongeveer hoe alles speelt, maar missen de details. Er zijn verschillende talenten nodig om zo dicht mogelijk bij een bepaalde waarheid te komen.

“Zo hebben we, met een groot team, in 2019 de foto van een zwart gat aan de wereld getoond. Dan kan jij vragen: hoe weet ik nou dat het klopt? Je bent zelf niet in staat om zo’n foto te maken, want je hebt geen toegang tot alle telescopen en zelfs al hád je die toegang, dan weet je niet hoe je met al die gegevens moet omgaan, hoe je al die equipment moet checken, controles moet uitvoeren en ga zo maar door… Dus, waar komen we wéér op uit? Vertrouwen. Ook wetenschap is gebaseerd op vertrouwen. Als je de wetenschap niet meer vertrouwt, als je het systeem niet vertrouwt – en bijvoorbeeld denkt dat wetenschappers door de farmaceutische industrie zijn omgekocht – dan komen we nooit meer verder. Dat is precies waar mensen op uit zijn die hongeren naar macht; ze willen dat je alleen hem of haar nog vertrouwt. En daar gaat het altijd mis: zodra je al je vertrouwen stelt in één persoon, in één leider, één dominee… Er is in ieder geval maar één waarheid, al moet je altijd rekening houden met een foutmarge. We zijn zelf niet in staat om een perfecte omschrijving van een onomstotelijke waarheid te geven, het enige wat we kunnen doen, is proberen die waarheid te benaderen.”

X Gij zult niet begeren uws naasten huis; gij zult niet begeren uws naasten vrouw, noch zijn dienstknecht, noch zijn dienstmaagd, noch zijn rund, noch zijn ezel, noch iets dat van uw naaste is

“Dat is natuurlijk een van de grootste problemen; hoe we altijd maar verlangen naar dat wat andere mensen hebben. Ik woon in een gewoon huis, ik rijd in een doorsnee-auto; op dat terrein ben ik meer dan tevreden, maar ik kan soms jaloers zijn op de wetenschapper die meer aandacht krijgt, met een slimmer idee komt of een fantastische paper heeft geschreven. Waarom had ik dat idee niet zelf? Er is een treffend grapje in de wetenschap: wat is erger dan dat je geen Nobelprijs wint? Dat jouw collega die wint! Het is een grapje, maar hier moet je echt voor waken.

“Of ik een Nobelprijs wil… eh, wacht, nu moet ik een politiek antwoord geven. Een Nobelprijs geef je niet aan jezelf, maar als ik wetenschap kan bedrijven die van het niveau is waarmee je een Nobelprijs zou kunnen winnen, dan vind ik het prima… Nee, laat ik er niet omheen draaien: toen ik op mijn zeventiende mijn vrouw ontmoette en zij me vroeg wat mijn ambities waren, antwoordde ik: ‘De Nobelprijs winnen’. Maar dat was eerder een waarschuwing dan een verlangen, zo van: weet waar je aan begint als je met mij in zee gaan. Ik ben een nerd. Dit is waar mijn leven om draait: fundamentele wetenschap doen.

“En ja, natuurlijk, ik heb óók een zekere bewijsdrift. Ik ben openhartig over wat ik doe, wil laten zien waar ik goed in ben, maar weet tegelijkertijd dat ik iemand ben die voortdurend steken laat vallen. Ik ben in niets wat ik doe echt de beste. Er zijn studenten die beter kunnen rekenen, collega’s die beter theoretisch onderzoek verrichten, predikanten die beter kunnen preken. Daar lijd ik absoluut niet onder, integendeel, ik ben juist blij met mijn talent om verschillende dingen samen te kunnen voegen tot een nog beter groter geheel en soms een stomme vraag te stellen. Daar draait het vaak om: de juiste vragen stellen, ook al klinken die soms een beetje stom. Stomme vragen stellen, daar ben ik pas echt goed in! Denk ik, tenminste.”