Documentaire wil beeld ‘foute’ Willem Mengelberg nuanceren: ‘Feit is dat hij voor tientallen Joden iets goeds gedaan heeft’

Wie het leven van één mens redt, redt de hele mensheid. Een wijsheid in zowel de Talmoed als de Koran. Aan het einde van Steven Spielbergs film Schindler’s List wordt die wijsheid op ontroerende en betekenisvolle manier gebruikt. Het is het moment waarop Oskar Schindler zich vertwijfeld afvraagt of hij niet meer Joden uit de gaskamers had kunnen houden.

Aan het eind van de documentaire De Lijst van Mengelberg, een titel die duidelijk verwijst naar Spielbergs film, komt een parafrase van dat beroemde citaat voor. De Joodse kampoverlevende Aat Tromp, wiens vader violist was in het Concertgebouworkest, antwoordt op de vraag of dirigent Willem Mengelberg fout was in de oorlog: “Iemand die jou het leven heeft gered, kun je niet fout noemen”.

Toch is dat foute altijd aan Mengelberg blijven kleven. Het hangt, zeventig jaar na zijn dood, nog als een schaduw over hem heen. Vijftig jaar lang was hij chef-dirigent van het Concertgebouworkest. Een grootheid. In Nederland voor de oorlog bijna net zo populair als koningin Wilhelmina.

Ontgoochelde volksheld

Maar het was diezelfde Wilhelmina die hem direct na de oorlog de Gouden Eremedaille voor Kunst en Wetenschap van de Huisorde van Oranje – door haar uitgereikt in 1913 – weer afnam. Van haar is ook de uitspraak: “Mengelberg zal nooit meer dirigeren”.

Mengelberg viel hard van zijn troon. Het levenslange dirigeerverbod dat de overheid hem oplegde, veranderde later in een verbod voor zes jaar. Vlak voor dat afliep in 1951 stierf hij eenzaam en verbannen in Zwitserland. Als een ‘ontgoochelde volksheld’, zoals zijn biograaf Frits Zwart hem typeert. Wilhelmina kreeg gelijk: hij zou nooit meer dirigeren.

Daardoor werd een door de Duitse Wehrmacht ingelast concert in juni 1944 in Parijs onbedoeld zijn allerlaatste optreden als beroemde maestro. Beethovens Negende symfonie voor een zaal vol Duitse militairen, die de volgende dag naar Normandië moesten om de geallieerde invasie een halt toe te roepen.

Beladen datum

Mengelbergs al te losse, naïeve en weinig principiële omgang met de Duitse bezetter kostte hem zijn bok en zijn baton. En zijn schier onaantastbare status. Dat hij zich ook persoonlijk heeft ingezet voor een dertigtal Joden was al wel bekend, maar die inzet is nu het hoofdonderwerp van de documentaire, gemaakt door Jaap van Eyck in opdracht van de joodse redactie van de Evangelische Omroep.

Dat die wordt uitgezonden op 4 mei is behoorlijk opvallend. Ook biograaf Zwart, zelf een van de hoofdpersonen in de film, schrok van die beladen datum. “Dat is de keuze van de EO, maar het is waarschijnlijk wel vragen om rumoer. De omroep spreekt in het persbericht dat pas onlangs ‘ontdekt’ werd dat Mengelberg buiten de zestien Joodse orkestmusici ook tientallen Joden buiten het orkest heeft proberen te redden. Maar die namen waren voor het merendeel al bekend en ze staan ook genoemd in het tweede deel van mijn biografie dat in 2016 verscheen.

“Voor het grote publiek is dat gegeven waarschijnlijk wel nieuws en het is waar dat dit aspect van Mengelberg altijd weinig aandacht heeft gekregen. In de documentaire worden vier nazaten van door Mengelberg geredde Joden gevolgd; wat is er van hen geworden? Als biograaf wist ik van hun bestaan, maar als je die mensen daadwerkelijk ontmoet, krijgt alles een andere dimensie.

“De uitspraak ‘Ik leef en besta dankzij Mengelberg’ trof mij. Die komt van Paul Brill, zoon van cellist Samuel Brill. Of mijn kijk op Mengelberg veranderd is? Eigenlijk niet. In de documentaire lees ik een brief voor die aan Mengelberg geschreven is. Van iemand die hem wanhopig vraagt te helpen. Dat voorlezen ging à l’improviste en het raakte me enorm, totaal onverwacht. De nood van die mensen en het vernederende van zo’n brief. Verschrikkelijk. Het werd ineens heel realistisch voor me.”

‘Eerherstel is heilloos’

“Het breder perspectief in de film is mooi, maar voor mij is Mengelberg dezelfde persoon gebleven. Eerherstel is wat mij betreft heilloos, omdat in Nederland iedereen dan direct op zijn achterste benen zou staan. De maker van de documentaire zit met zijn vragen over eventuele rehabilitatie wel wat te porren. Ik ben daar niet op ingegaan.

“Mengelberg was geen antisemiet, maar had overduidelijk sympathie voor delen uit het gedachtengoed van de nazi’s. Hitler wilde Duitsland ook cultureel weer stevig op de kaart zetten, daar was de musicus Mengelberg erg van onder de indruk.”

Historicus Pauline Micheels reageert op die porrende vragen van documentairemaker Van Eyck als volgt: “Mengelberg was niet fout, maar ook niet goed. Hij heeft te veel laten liggen en hij begreep niet dat hij zoveel meer had kunnen doen.” Volgens haar bestaat er helemaal geen ‘lijst van Mengelberg’, zoals de titel van de documentaire doet vermoeden.

“Ik merk wel dat er een kanteling in waardering is gekomen voor Mengelberg als musicus”, zegt Zwart. “Het werk van Riccardo Chailly, de voormalige chef-dirigent van het Concertgebouworkest, heeft veel opgeleverd. Die vroeg zich vooral af wat voor soort musicus zijn voorganger Mengelberg was geweest en ging Mengelbergs partituren bestuderen.

“Chailly had geen enkele moeite om de verdienste van de musicus Mengelberg te erkennen. Bernard Haitink deed daarentegen altijd heel besmuikt over Mengelberg en beweerde dat die steeds minder belangstelling voor de muziek van de Joodse componist Mahler heeft gehad. Dat is per se niet waar.

“Chailly kwam van buiten Nederland, was niet besmet met de pijnlijke historie. Wij Nederlanders kunnen ons er maar moeilijk van losmaken, we zijn er nooit klaar mee. Altijd moet dat element erbij. Andere ‘foute’ maestro’s en beroemde musici, zoals Von Karajan, Furtwängler en Gieseking, zijn er makkelijker mee weggekomen. Wij Nederlanders zijn niet erg vergevingsgezind.”

Heftige ontdekking

Toen Zwart met zijn biografie bezig was, vond hij in het huis van Mengelberg in Zwitserland exemplaren van de nazipartijkrant Völkischer Beobachter. Een stapel exemplaren uit 1933 en 1934. Daarin had Mengelberg met rood en blauw potlood uitroeptekens gezet achter bepaalde uitspraken, woorden tot wel vijf keer onderstreept, of in de kantlijn geschreven: ‘Allemaal lezen!!!’ Een oproep aan zijn huisgenoten in het chalet.

“Ja, die kranten had ik liever niet gevonden. Het waren gelukkig vroege jaargangen en niet die van tien jaar later. Maar ik heb er dagen niet van kunnen slapen. Die ontdekking was wel heel heftig ja. Het was leuker geweest als ik wat meer heldendaden had gevonden, maar dat is helaas niet zo. En het is zo bizar dat Mengelberg voor zijn Mahler-partituren hetzelfde potlood gebruikte en dat die er precies zo beklad uitzien als die krantenpagina’s. Rode en blauwe onderstrepingen, aantekeningen en uitroeptekens.

“Dat Mengelberg de urgentie aanvoelde van de verzoeken om hulp is wel heel duidelijk. Hij werd erop afgestuurd door het bestuur van het orkest, met name door Rudolf Mengelberg, een verre verwant van hem, en directeur van het orkest. Maar mensen stuurden hem ook rechtstreeks brieven. Hij handelde altijd snel. Hij hielp Joden die tot de muzikale elite behoorden, dezelfde elite-omgeving als waar hijzelf in leefde. Maar als hij voor de portier had moeten interveniëren, had hij het ook gedaan.

“Na verloop van tijd ging het de Duitse bezetter opvallen dat Mengelberg wel erg vaak intervenieerde voor Joden. Hij moest ermee stoppen. Kijk, hij had het ook niet kunnen doen. Hij had al die smeekbrieven naast zich neer kunnen leggen.

“Maar Mengelberg voelde zich machtig, onaantastbaar. Hij stond aan de top van de elite en de Duitsers wilden hem als ambassadeur behouden. Dat hij zich inzette voor de Joodse orkestmusici is later gekwalificeerd als eigenbelang. Juridisch gezien klopt dat, maar hij was ook echt geraakt door brieven. En hoe erg is eigenbelang in dit geval? Hij had moeilijk bij Rijkscommissaris Seyss-Inquart kunnen aankomen met de mededeling dat hij het zo zielig vond voor de Joden. Dan was hij in zijn gezicht uitgelachen.

Eigen wereld

“Mengelberg was buiten de muziek in wezen erg oppervlakkig en naïef. Hij wist alles beter, en had altijd gelijk. Daarom was hij zo verrast door zijn veroordeling en verbanning. Toen men hem vertelde dat de nazi’s in de dertiger jaren in Leipzig het standbeeld van de Joodse componist Mendelssohn hadden neergehaald, geloofde hij daar niets van. Volgens hem kon dat niet en dus was het niet waar. Hij heeft veel niet gezien en leefde in zijn eigen wereld.

“Hij was ook steeds maar eindeloos op reis. Daarmee bedoel ik niet te zeggen dat ik het allemaal begrijp. Hij was natuurlijk een halve Duitser, zijn ouders waren beiden Duits. Hij was in Duitsland toen de invasie van Nederland begon. Zijn vermeende jubelende reactie op de capitulatie van Nederland, met een glas champagne in de hand, heeft zijn val mede ingeluid. Toen De Telegraaf daarover berichtte, was het gedaan met hem.

“Hij was fout in zijn meegaandheid. In ieder geval was het niet goed. Maar altijd vraag ik mezelf af wat ik gedaan zou hebben. Feit is dat hij voor tientallen Joden iets goeds gedaan heeft. Hij heeft de urgentie van hun wanhoop gevoeld en dat pleit voor hem.”

Aan het eind van de film bezoeken de nazaten van de Joodse musici een concert in het Concertgebouw. Ze zien daar de plaquette met de namen van hun vaders, de zestien Joodse musici, van wie dertien de oorlog mede dankzij Mengelberg overleefden.

En dan is er een mooi shot van hen waarin we over hun schouders meekijken naar het schilderij dat Jan Sluijters van Mengelberg maakte; het hangt daar in de wandelgangen. De machtige maestro kijkt als een onverzettelijk heerschap op hen neer, een mantel met bontkraag om de schouders. Wij kijken naar een man die ontegenzeglijk omstreden is. Zij kijken naar hun redder.

‘De Lijst van Mengelberg’, dinsdag 4 mei om 22.45 uur bij de EO op NPO2. Dit is een documentaire van de joodse redactie binnen de EO.
‘Willem Mengelberg 1920-1951', het tweede deel van de biografie van Frits Zwart is uitgegeven bij Prometheus.

Lees ook:

Kreeg Mengelberg wel een eerlijk proces?

Minutieus legt voormalig advocaat en officier van justitie Frederik Heemskerk uit hoe de verguizing van de persoon Mengelberg in Nederland na de oorlog steeds heftiger werd. Hij houdt de werkwijze van Mengelbergs advocaat tegen het licht. Was er met een andere advocaat wellicht een andere uitspraak gekomen?