Angela Merkel beleefde haar vuurdoop als crisiskanselier tijdens de financiële crisis van 2008. De lessen - positief en negatief - die ze daar leerde, paste ze het afgelopen anderhalve jaar toe in de economische bestrijding van de coronacrisis.
Alsof Angela Merkel nog niet genoeg crises het hoofd had moeten bieden, kreeg ze in het staartje van haar regeerperiode nog de coronacrisis voor haar kiezen. De bondskanselier verscheen op televisie om de Duitsers kalm en met kennis van zaken uit te leggen wat er aan de hand was, en hen op het hart te drukken het virus heel serieus te nemen. Een rol die haar als wetenschapper – ze heeft natuurkunde gestudeerd – goed ligt.
Bovendien legde Merkel haar gewicht achter de oprichting van een ongekend noodfonds, dat de zwaarst getroffen landen moest helpen bij het herstel. Christian Odendahl, hoofdeconoom van het Centre for European Reform in Berlijn, klapperde even met zijn oren toen hij hoorde dat Merkel instemde met het noodfonds van 750 miljard euro. Zelf had hij met een paar andere economen in het voorjaar van 2020 al eens een plan voor zo’n herstelfonds uitgedacht. “We dachten met 400 miljard euro gedurfd te zijn. De Franse president Macron en Merkel kwamen met 750 miljard over de brug, dat had ik echt niet verwacht.”
Afscheid van een crisiskanselier
Als bondskanselier moest Angela Merkel niet alleen Duitsland maar ook Europa door een ongekende reeks crises heen loodsen - van de financiële crisis tot de coronapandemie. Hoe heeft zij die de afgelopen zestien jaar het hoofd geboden? Bij Merkels vertrek maakt Trouw de balans op. Vandaag deel 2: De lessen die Merkel trok uit de financiële crisis van 2008.
Merkels economische nalatenschap
Was dit de bondskanselier die bij de financiële en eurocrisis nog zo op de knip zat en aandrong op ijzeren begrotingsdiscipline, vroeg Odendahl zich af. Tien jaar later was dat coronaherstelfonds volgens hem echt een idee dat door Duitsland en Merkel werd gedreven. “Ze had het tot in de puntjes voorbereid. Van tevoren sprak ze bijvoorbeeld met alle andere regeringsleiders. ‘Waag het niet mij in de steek te laten’, was daarbij haar boodschap. Merkel heeft al haar politieke kapitaal in dit herstelfonds gelegd, en het is daarmee een belangrijk onderdeel van Merkels economische nalatenschap.”
Ook al is de ene crisis de andere niet en staat de wereld er anders voor dan een decennium geleden, Merkel heeft als crisismanager wellicht ook lessen uit het verleden getrokken. Haar koerswijziging is volgens Odendahl onder meer ingegeven door strategische overwegingen. Merkel ziet volgens hem nu veel meer dan destijds het politieke belang in van een economisch krachtig Europa. “Ik denk dat ze zich nu meer realiseert dat Europa sterk moet zijn, wil het zich geopolitiek kunnen meten met de VS en China. En dat Europa niet met één stem kan spreken als het verdeeld is.”
Schokgolf op de beurs
Het contrast met Merkels aanpak ten tijde van de financiële crisis in 2008 en de daaropvolgende eurocrisis is groot. Het omvallen van de Amerikaanse bank Lehman Brothers zorgde toen niet alleen in de VS, maar wereldwijd voor een schokgolf op de beurs. Ook in Duitsland brak paniek uit, zegt Odendahl. “Duitse banken waren nauw betrokken en verloren flink. Mensen waren heel bezorgd, haalden geld van de ene bank en brachten het naar de andere om risico’s te spreiden.”
Aanvankelijk zag Merkel geen rol voor de staat en was ze van mening dat de banken de problemen zelf maar moesten oplossen, waardoor de crisis volgens Odendahl veel langer duurde dan nodig. Politiek gezien had ze misschien wel gelijk, zegt hij, want in eigen land was het niet populair om geld uit te geven om de crisis te bezweren. “Ze is natuurlijk een betere politicus dan ik, maar als econoom was ik boos en dacht ik: deze houding kost ons een paar jaar. Haar getreuzel heeft Europa zeker economische schade toegebracht.”
Pas toen andere landen al een vangnet hadden opgetuigd, stelde de Duitse regering ook garanties en kredieten beschikbaar om de banken te kunnen redden. Ook richtte Merkel zich op televisie rechtstreeks tot de Duitsers. ‘Wij verzekeren de spaarders dat hun tegoeden veilig zijn’, stelde de bondskanselier de kijkers gerust. Ook in de jaren die volgden, waarin Europa in de ban kwam van een eurocrisis, hield ze vast aan financiële discipline en het terugdringen van begrotingstekorten.
Het leverde haar de bijnaam Madame non op. Ook werd de bondskanselier vaak vergeleken met een ‘Zwabische huisvrouw’, een beeld dat ze zelf in verband met de economische crisis had gebruikt om te benadrukken dat ‘je niet te lang boven je stand kunt leven’. Merkel groeide uit tot symbool van de strikte Europese regels. Op plekken waar het water aan de lippen stond – van Athene tot Madrid – droegen demonstranten borden mee waarop de bondskanselier werd afgebeeld met een Hitlersnorretje of hakenkruis.
“Toen gingen we met een trojka naar Griekenland om te vertellen hoe ze moesten hervormen”, zegt Odendahl. De steun die uiteindelijk wel op tafel kwam, werd alleen onder allerlei strikte voorwaarden gegeven. “Nu krijgen de Italianen 190 miljard euro uit het fonds en vragen we henzelf op wat voor manier ze denken te kunnen herstellen. Dit is de manier waarop we het destijds in Europa ook hadden moeten doen.”
Een economische crisis kun je vergelijken met een lawine, legt Odendahl uit. “En net als bij een lawine moet je proberen zo’n groot mogelijke muur te bouwen. ‘You show them a wall of money’, zeggen de Engelsen. De staat en centrale banken moeten een hoge muur bouwen zodat financiële markten tot bedaren kunnen komen en niet de ene na de andere bank omvalt. Maar Merkel was terughoudend.”
De grote Merkel-test
De financiële crisis werd wel gezien als de grote Merkel-test, waarbij de bondskanselier voor het eerst sinds haar aantreden uit de schaduw trad. Vooral haar geruststellende woorden richting Duitse spaarders werden als een keerpunt gezien. “Ik heb die opmerking nooit als een Merkel-moment ervaren”, zegt Odendahl. “Ze deed wat elke bondskanselier zou hebben gedaan. Geen enkele bondskanselier zou een Duitse bank failliet laten gaan in wat voor crisis dan ook. Als je aan de Duitse spaarrekeningen komt, ben je weg.”
De staatsschuld op laten lopen was voor de Duitsers bij de aanpak van de economische crisis niet im Frage, zegt Odendahl. “Daar waren ze intellectueel en economisch gezien absoluut niet toe bereid. In dit land is de angst voor een oplopende schuld heel groot. Om dat te begrijpen, moet je terug naar de jaren twintig van de vorige eeuw. Duitsland heeft toen erg geleden onder de Grote Depressie en de ernstige politieke gevolgen daarvan met de opkomst van de nazi’s. Ook na de hereniging ging Duitsland door een heel moeilijke tijd met grote werkloosheid, waarbij stimuluspakketten nauwelijks vruchten afwierpen.”
Bij het aantreden van Merkel in 2005 werd Duitsland nog als een ‘verloren zaak’ gezien, brengt Odendahl in herinnering. “Ze had geluk dat vanaf toen tot aan de financiële crisis Duitsland een spectaculaire groei doormaakte, maar dat was niet haar verdienste, daar deden allerlei andere economische krachten hun werk.”
Navigeren
Bij de aanpak van de grote economische problemen in Europa moest Merkel zien te dealen met het sentiment in haar land. Toch denkt Odendahl dat ze daar krachtiger tegenin had kunnen gaan. “Ze had tegen de Duitsers moeten zeggen: ‘Dit is een crisis die effect heeft op ons allemaal. Midden in een crisis moeten we een andere koers varen dan we normaal gesproken gewend zijn.’”
Bij de huidige coronacrisis laat ze zo’n geluid wel horen. Maar in het verleden moest de bondskanselier veel meer navigeren tussen de Duitse economische visies en de internationale druk om de crisis rigoureus aan te pakken. Middenin de eurocrisis in 2011 werd bijvoorbeeld goed duidelijk hoe Merkel tussen twee vuren stond. Vanuit Duitsland was de druk op haar groot om haar portemonnee niet te trekken, zegt Odendahl. “Hoe durf je de Grieken geld te geven, was de stemming in Duitsland. Maar ondertussen voerden de Amerikanen en Fransen de druk op om wel over de brug te komen.”
In een vergaderzaaltje in Cannes, waar de leiders van de G20 bijeen waren om over de crisis te praten, leek zelfs Merkel het even niet meer te weten toen de Amerikaanse president Obama en de Franse president Sarkozy haar om een grote financiële injectie vroegen en die desnoods te financieren uit de Duitse goudvoorraad. “Das ist nicht fair” zou ze volgens een reconstructie van de Financial Times hebben gezegd terwijl de tranen in haar ogen sprongen. ‘Ik graaf niet mijn eigen graf’. Ze wist dat een dergelijk besluit in eigen land heel slecht zou vallen en haar politiek de kop zou kunnen kosten.
De aanwezigen in het zaaltje waren volgens de Financial Times verbijsterd. Dat Merkel zich laat gaan, is uitzonderlijk. Ze onderscheidt zich juist door haar kalme optreden tijdens crises, vindt Odendahl. “Dat is ook belangrijk om haar economische erfenis te begrijpen. Merkel loopt niet voorop. Ze observeert rustig wat nodig is, ook om politieke winst te behalen. Niet voor niets won ze vier opeenvolgende verkiezingen. Maar als ze ergens een opening ziet, en merkt dat de Duitsers ergens klaar voor zijn, slaat ze toe. Die vernuftigheid heeft ze tijdens de pandemie ook laten zien: op het juiste moment sloeg ze de juiste richting in.”
Ook Merkels ‘wir schaffen das’ tijdens de vluchtelingencrisis plaatst Odendahl in dat licht. Een van de problemen die de huidige Duitse economie bedreigt, is het tekort aan personeel, zegt hij. “Als je dat in 2005 had voorspeld, was je voor gek verklaard. Maar bedrijven zitten nu met de handen in het haar en hebben er bij Merkel op aangedrongen soepeler om te gaan met de migratieregels. Mensen realiseerden zich dat veel banen alleen door migranten konden worden ingevuld.”
Een verloren decennium
Het grootste probleem met de economische erfenis van Merkel heeft Odendahl met het ontbreken van plannen en ideeën voor de lange termijn. “Mijn mond viel bijvoorbeeld open toen Merkel in 2013 zei: het internet is voor ons allemaal nieuw terrein. In 2013, dat is krankzinnig!”
Europa heeft ze economisch niet goed op de toekomst voorbereid, vindt hij. “Eigenlijk hebben we een decennium, tussen de start van de eurocrisis en het begin van de pandemie, verloren.”
Bovendien vindt Odendahl dat de bondskanselier te weinig voorop heeft gelopen als het gaat om innovatie. “We zijn niet leidend geworden op het gebied van microchips, om maar wat te noemen. Er wordt wel gezegd dat er nog steeds veel geld aan innovatie wordt uitgegeven. Maar als dat wordt gebruikt om de nieuwste dieselmotor te ontwikkelen, is dat geen slimme manier van investeren. Het feit dat het Amerikaanse Tesla de grootste producent van elektrische auto’s is en nu in Duitsland een fabriek bouwt, zegt genoeg. Ik ben verbaasd dat Merkel haar enorme politieke kapitaal en statuur niet meer heeft ingezet om Duitsland op het vlak van verduurzaming voorop te laten lopen.”
De Merkel die Odendahl zo voortvarend aan het werk zag bij de totstandkoming van het coronaherstelfonds, had hij de laatste tien jaar liever vaker zien opduiken. “Maar misschien onderschatten we hoe druk ze het met de lopende zaken had. Jij en ik weten niet hoe het is om voor 80 miljoen mensen verantwoordelijk te zijn, in een tijd waarin de ene crisis de andere opvolgt.”
Wie is Christian Odendahl?
Christian Odendahl is hoofdeconoom bij het Centre for European Reform, een onafhankelijke denktank die in Berlijn is gevestigd. Eerder werkte hij als econoom bij Roubini Global Economics in London, een bedrijf dat gespecialiseerd is in economische en financiële analyses, waar hij onder meer onderzoek deed naar de eurozone en de Duitse politiek. Odendahl geeft regelmatig commentaar op economische thema’s die in Europa spelen in buitenlandse media, onder meer in The Economist, Financial Times en de Wall Street Journal.
Lees ook:
Hoe haar jeugd in Oost-Duitsland Angela Merkel tot ultiem crisismanager vormde
Na zestien jaar vertrekt Angela Merkel binnenkort als bondskanselier van Duitsland. Door vriend en vijand wordt ze geroemd om haar (mensen)kennis en gebrek aan ego. Kwaliteiten die ze tijdens haar jeugd in Oost-Duitsland met de paplepel kreeg ingegoten.
Tien jaar na de val van Lehman Brothers: wat er (niet) is geleerd van de financiële crisis
Het instorten van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers luidde in 2008 de grootste financiële crisis in sinds de jaren dertig. Staat de wereld er nu beter voor?
