Correspondent Tim de Wit neemt afscheid van een trots en eenzaam eiland

Groot-Brittannië heeft voor veel Europeanen zijn glans verloren, ziet Tim de Wit, die afscheid neemt als correspondent. Het Engels voetbalelftal biedt hoop.

Uitgestorven was het op Piccadilly Circus. Duiven waren er, een vuilnisman leegde een prullenbak waar niks in zat en je kon er voor het eerst sinds tweehonderd jaar met je ogen dicht oversteken, zonder bang te zijn dat een rode dubbeldekker je zou scheppen.

Het was een bizar gezicht, in april vorig jaar. Het hart van de grootste metropool van Europa was gestopt met kloppen. Londen was Londen niet meer.

Juist het jaar waarin ik die alsmaar doordenderende brexittrein eindelijk met een gerust hart uit kon stappen, wikkelde de pandemie zich als een grote slang om de samenleving. Mijn plannen om – na al die politieke hectiek – wat meer mijn eigen agenda te zetten als correspondent kon ik met twee handen direct weer van mijn bureau vegen. Eindelijk wilde ik de verhalen maken waar ik maar niet aan toe was gekomen. Over kinderarmoede, over de obesitascrisis of over hoe Russische oligarchen in Londen aan meer en meer machtige touwtjes beginnen te trekken. Ik wilde reizen maken naar plekken in Groot-Brittannië die me maar ongeduldig vanaf mijn To Visit-lijst bleven aanstaren.

Maar helaas.

In plaats daarvan werd ook mijn wereld steeds kleiner, een nachtmerrie voor een correspondent. De Britse lockdown was in vergelijking met Nederland genadeloos streng. Zelfs bezoek thuis uitnodigen was bijna een jaar niet toegestaan. Dat ging zo ver dat ik een keer de politie aan de deur kreeg toen ik een vriend op mijn balkon had uitgenodigd voor koffie: ik was verlinkt door een van mijn buren. Met de meest onschuldige blik die ik in huis had wist ik een stevige boete (oplopend tot 1000 pond) te voorkomen. Maar ik was verbijsterd.

Kliklijn

Ik bleek bij lange na niet de enige die door zijn buren werd aangegeven. De politie had vorig jaar een speciale kliklijn in het leven geroepen om Britten de mogelijkheid te geven corona-overtreders te verlinken. Het bleek een daverend succes: ze kwamen handen tekort om de duizenden telefoontjes aan te kunnen. De pandemie liet een kant zien van het land die me tot dan toe nooit was opgevallen. Het vasthouden aan regels gebeurde niet alleen uit overtuiging dat het nodig was, maar vooral ook om anderen te controleren. Alles en iedereen ging langs de morele meetlat.

Meerdere politici struikelden over de rigide coronaregels. Vorige maand moest minister Hancock van volksgezondheid het veld ruimen nadat hij zoenend met een naaste medewerker was vastgelegd op bewakingscamerabeelden in zijn eigen kantoor. Niet het feit dat hij zijn vrouw bedroog zorgde voor de morele ophef, maar dat hij met iemand van buiten zijn huishouden onvoldoende afstand hield. De man die verantwoordelijk was voor het opstellen van de regels, had ze zelf geschonden. Het maakte zijn positie onhoudbaar.

Of neem Dominic Cummings, de man achter het succes van Boris Johnson. Hij wrong zich in de meest krankzinnige bochten om maar niet te hoeven toegeven dat hij de coronaregels had overtreden. Hij was, besmet met corona, met zijn zieke zoontje naar zijn ouders in het noorden van het land gereden, iets wat niet was toegestaan. Hij had na enkele dagen weer een rondje gereden om zijn ‘ogen te testen’. Ook dat rondje was niet toegestaan. Hij was op verschillende plekken onderweg uitgestapt. Ook niet toegestaan.

Lang hield Johnson hem de hand boven het hoofd, wat nog maar eens bevestigde hoe afhankelijk de premier was van zijn belangrijkste adviseur. Maar na een interne machtsstrijd op Downing Street verliet Cummings toch zijn post.

Dominic Cummings. Zonder hem had mijn correspondentschap er totaal anders uitgezien. Zonder hem zou brexit er niet zijn geweest. Hij zette de uiterst succesvolle Leave-campagne op die uiteindelijk in staat bleek te zijn om 52 procent van de Britten vóór het vertrek uit de EU te laten stemmen.

Zijn ijzersterke campagneslogan Take back control werkte als een raket. Hij bleek een meester in het gevoel oppompen dat de Britten dankzij hun EU-lidmaatschap veel van hun soevereiniteit zijn kwijtgeraakt. Toen hij Boris Johnson, op dat moment nog burgemeester van Londen, aan zich wist te binden als een van de boegbeelden van zijn campagne wist hij dat hij een kans had. Johnson, die in die tijd nog bekendstond als sociaal-liberaal burgemeester, was mateloos populair. Daarmee was brexit niet langer het terrein van Nigel Farage en zijn rechts-populistische Ukip-partij maar drong het ook de regeringspartij binnen. Steeds meer Conservatieve parlementsleden en kiezers toonden zich gevoelig voor het idee om de EU te verlaten.

Wat ik me in 2015 niet realiseerde is dat ik in hetzelfde gebouw een kantoor huurde als waar Cummings op dat moment aan zijn masterplan puzzelde. De Westminster Tower, aan de Albert Embankment in Londen. Schuin tegenover het parlement, met de Theems ertussen. Ik zat op de negende verdieping, terwijl hij op verdieping vier de muren volschreef met ideeën en strategieën. Waarschijnlijk hebben we ’s ochtends weleens een lift gedeeld, elkaar goedemorgen gewenst, zonder dat ik toen wist wie hij was.

Onaangepast

Cummings was in 2015 nog een volslagen onbekende. Hij was adviseur geweest van Michael Gove als minister van onderwijs, maar bleek in zijn onaangepaste manier van communiceren niet geschikt voor het deftige Britse ambtenarenapparaat. Hij wilde drastische verandering, geloofde in revolutie: iets volledig afbreken om het vervolgens weer van de grond op te bouwen. Voor die mentaliteit was op het departement geen plaats.

Maar met het winnen van het referendum had hij zijn gedroomde revolutie. Brexit is in mijn ogen de grootste politieke omwenteling in Europa sinds de Val van de Muur. De EU, die tot dan toe slechts gewend was om uit te breiden, verloor een van z’n belangrijkste lidstaten. Een politieke aardschok die op het Britse eiland nog jaren zal nadreunen.

Los van het duizelingwekkend ingewikkelde politieke proces dat volgde (laten we het vooral nooit meer over de beruchte backstop hebben), voelde ik dat ook het beeld van de Britten in Nederland volledig op z’n kop kwam te staan. Lange tijd was er bij veel Nederlanders ongeloof en verbijstering. Vanuit redacties kreeg ik daags na het referendum het verzoek op zoek te gaan naar mensen die spijt hadden van hun keuze bij het referendum. Dat waren er vast honderdduizenden, toch? Nee, die waren er amper. De brexitdiscussie had zo’n wig gedreven tussen twee kampen, dat de overgrote meerderheid zich alleen maar verder ingroef in zijn gelijk.

Niemand hier was geïnteresseerd in een compromis. In een manier om een referendumuitslag van 52-48 recht te doen, iets wat door een Nederlandse polderbril bekeken onbegrijpelijk was. De Britse politiek draait om alles of niets. Óf de Conservatieven winnen de verkiezingen en hebben de volledige macht, of Labour. Op een zeer uitzonderlijke coalitieregering tussen de Conservatieven en Liberal Democrats, tussen 2010 en 2015, na.

Lariekoek

Voordat ik correspondent werd in Londen had ik me niet kunnen indenken dat een kapitalistisch land als Groot-Brittannië zo wars bleek te zijn van economisch pragmatisme. Maar in de aanloop naar het referendum realiseerde ik me ineens dat economische bangmakerij van het Remain-kamp zeker in het midden en noorden van Engeland alleen maar averechts werkte. Het gevoel van de controle terugkrijgen, weer baas zijn in eigen land en het afkomen van het vrij verkeer van personen was zelfs voor mensen die vermoedelijk de hardste klappen krijgen van een vertrek uit de EU belangrijker dan eventuele economische schade.

“Ik verdien niet zoveel meneer, dan kun je ook niet zoveel meer verliezen. Maar zien dat ze in Londen een keer klappen krijgen in hun dure huizen, dat wil ik. Daarom stem ik voor brexit”, vertelde een metaalarbeider in Derby me ooit.

Het idee dat miljoenen mensen ‘niet wisten wat ze deden’ is lariekoek. Bijna iedereen wist dat brexit economisch pijn zou doen. Hun romantische beeld van soevereiniteit en afkomen van Brusselse bemoeizucht, vonden miljoenen kiezers simpelweg belangrijker.

Ook tijdens de onderhandelingen bleek dat het de Britse regering amper ging om het beperken van de economische schade. De enige vorm van brexit waarmee Johnson thuis kon komen, was een van de meest harde vormen. Alleen dat kon hij aan zijn achterban verkopen. Mede dankzij de corona-uitbraak zijn veel economische brexitproblemen nog amper aan de oppervlakte gekomen. Ook is het een sluimerend proces, waarvan de directe gevolgen over jaren zullen worden uitgesmeerd.

De politieke strijd in het Lagerhuis, die eindeloze brexitstemmingen en -debatten, voelde voor veel Nederlanders als een circus, met als hoogtepunt dat Lagerhuisvoorzitter John Bercow meerdere malen aan een talkshowtafel in Nederland mocht verschijnen. Met het verzoek of hij nog één keer Order, Order! wilde roepen, want dat is zo komisch.

Ook het feit dat de Conservatieve partij zich ontdeed van haar gematigde stroming en nu als een haast volledige brexitpartij door het leven gaat, bepaalt het beeld van dit land. Geleid door een premier met populistische trekjes, niet te beroerd om gemaakte afspraken in het brexitakkoord aan z’n laars te lappen.

Groot-Brittannië heeft in de afgelopen jaren voor veel Europeanen op het vasteland zijn glans verloren. Ik merkte het tijdens de EK-finale, waarin het leek alsof een groot deel van Europa Italië steunde. De afkeer van Engelse voetbalfans, Engeland als land en wat al niet meer, is groot.

Dat verbaasde me. Dit elftal staat nou net voor het nieuwe Engeland, waar we de afgelopen jaren te weinig van hebben gezien. Een diverse groep spelers die bereid is op te staan tegen onrecht in de samenleving. Ze knielden voor elke wedstrijd, als statement tegen racisme.

Johnson in zijn hemd

Marcus Rashford, aanvaller van Manchester United, zet zich in om kinderen van schoolmaaltijden te voorzien, om te zorgen dat er in arme gezinnen minimaal één warme maaltijd per dag op tafel staat. Met zijn actie zette hij Johnson in zijn hemd, die juist van plan was deze maaltijden af te schaffen. Jordan Henderson, aanvoerder van Liverpool, voert campagne voor de acceptatie van de rechten van de lhbti-gemeenschap. De Engelse selectie besloot de premie van het EK te doneren aan de Britse gezondheidszorg.

Het zijn jongens die de onderkant van de samenleving van dichtbij hebben meegemaakt, in tegenstelling tot de privéschoolachtergrond van verschillende ministers uit Johnsons kabinet. Hoewel de voetballers tonnen per week verdienen, zijn de meesten duidelijk niet vergeten waar ze vandaan komen.

Grote kracht achter de maatschappelijke betrokkenheid van dit Engelse elftal is bondscoach Gareth Southgate. Hij schreef een hartstochtelijke brief aan alle Engelsen voor het EK waarin hij uitlegde dat spelers aan de ene kant trots mogen zijn om voor Engeland uit te komen, maar dat dat prima kan samengaan met het inzetten voor maatschappelijk onrecht, zoals het opstaan tegen racisme. Progressief patriotisme, noemden velen het.

Labour worstelt al sinds het brexit­referendum met het formuleren van deze koers. De partij is de greep op haar traditionele achterban, de arbeidersklasse, volledig kwijt en kan maar moeilijk een antwoord formuleren op de koers van Johnson. Leider Keir Starmer is onzichtbaar. Des te pijnlijker dat uitgerekend een voetbaltrainer er wel in slaagt om een Labour-achtige boodschap te verkondigen die aanslaat.

‘Southgate heeft alles wat een leider moet hebben’

Southgate is in alles het tegenovergestelde van Boris Johnson. Hij is bescheiden, respectvol naar tegenstanders, verbindend en bedachtzaam. “Het niveau van de leiders in ons land is hopeloos”, zei oud-voetballer Gary Neville onlangs. “Southgate heeft alles wat een leider moet hebben. Hij is nederig en spreekt de waarheid.”

Mijn laatste werkdag bracht ik door op Wembley, bij de finale. Na afloop ging het vooral over het racisme dat de drie zwarte spelers die een penalty misten op sociale media over zich heen kregen. Een afschuwelijk hardnekkig probleem, veroorzaakt door een kleine minderheid, dat moeilijk is uit te roeien. Maar de tegenreactie die het op gang bracht, was duizendmaal groter. De oneindige stroom aan steunbetuigingen maakten van de drie plotseling nationale boegbeelden.

Ik zag hoe het stadion niet langer boegeroep liet horen bij het knielen voor de wedstrijd, maar applaudisseerde. Ik zag hoe aanvoerder Harry Kane na de nederlaag met zijn spelers een ereronde maakte en een daverend applaus kreeg.

Dit Engelse elftal heeft iets teweeggebracht, ondanks de verloren finale. Iets waar we de komende jaren nog veel meer van zullen zien. Ook dat is Groot-Brittannië.

Lees ook:

De levenslessen van Tim de Wit

We spraken Trouw- en NOS-correspondent te Londen Tim de Wit (38) net toen de Britse premier Boris Johnson in het ziekenhuis was opgenomen. De Wit kampt zelf met de ziekte van Crohn. ‘Ik moet nu extra voorzichtig zijn.’

Correspondent Groot-Brittannië Tim de Wit: ‘Brexit is een vloek en een zegen gebleken’

Vijf jaar geleden vertrok Tim de Wit naar Londen om daar als correspondent aan de slag te gaan voor de NOS en Trouw. Hij had toen nooit kunnen vermoeden in wat voor politieke achtbaan hij zou belanden. ‘Er zijn echt wel momenten geweest dat ik dacht: houdt het nou nooit op?’