Chinezen steunen Rusland, ondanks alles. ‘Dat voelt beter, want dat land kennen we’

Veel Chinezen wantrouwen de Russen. Toch zijn ze pro-Rusland in de oorlog tegen Oekraïne. ‘De VS steunen Oekraïne, dus moeten wij Rusland steunen.’

Met een brede armzwaai gebaart Peter Xiong in het Aihui Historisch Museum naar het donkere diorama achter hem. “Kijk dan, dát is wat Rusland doet!” Het tafereel wordt begeleid met dramatische muziek, lichteffecten en ijselijk geschreeuw. Een massa mensen wordt door Russische militairen van een klif gedreven. De huizen van het stadje Aihui branden. In de berm liggen dode kinderen, weggerukt bij hun moeders. Nog dagen na het bloedbad in 1900 dreven er lichamen in de rivier. “Ik ben tegen elke invasie”, zegt de gepensioneerde elektricien. Er staan tranen in zijn ogen. “De geschiedenis herhaalt zich telkens.”

In het museum zijn de gruwelen uitgebeeld die de Russen aanrichtten in deze besneeuwde uithoek van China, in de noordelijke provincie Heilongjiang. In de 17de eeuw vielen de kozakken het gebied binnen en dwongen ze het Qing-keizerrijk in de verdediging. In de eeuwen die volgden bleef Rusland maar duwen tegen de Chinese grens. Grote stukken land die ooit Chinees waren, horen nu bij Oost-Siberië. Hier weet men heel goed waartoe de Russen in staat zijn. Tóch wil China de Russische invasie in Oekraïne, en de daaropvolgende oorlog, maar niet veroordelen.

Hoe kan China vriendschap sluiten met een buurland, dat nu Aihui-achtige bloedbaden veroorzaakt aan zijn westelijke grenzen? Xiong weet zelf heel goed hoe uitzonderlijk zijn commentaar is. Hij geeft daarom liever alleen zijn Engelse voornaam. “Mijn mening is niet gangbaar dus ik moet me inhouden.” Als toerist uit de centraal gelegen provincie Sichuan – ver weg van welke grens dan ook – denkt hij anders over het buurland dan de lokale bevolking van Heilongjiang. Hier is Rusland maar een paar kilometer verderop.

Kades afgezet met prikkeldraad

In het stadje Heihe wappert de Russische vlag aan de overkant van de bevroren Amoer, zoals de Russische naam voor de rivier Heilongjiang luidt. Over het ijs zou het nog geen tien minuten lopen zijn, ware niet dat de kades aan beide kanten zijn afgezet met prikkeldraad.

Door de coronapandemie waren de grenzen de afgelopen jaren gesloten en de warenhuizen met Russisch opschrift zijn verlaten. Maar ma­troesj­ka’s, bontmutsen en wodka zijn in iedere Chinese winkel te koop.

De lokale inwoners beroepen zich bij moeilijke vragen graag op hun status als ‘gewone mensen’ die van staatszaken weinig weten. Wat ze wél weten over de oorlog in Oekraïne, is dat de oprukkende Navo het probleem is. Rusland wordt bedreigd, door Amerika nog wel – want dat land leidt de Navo, citeren veel mensen de staatsmedia. “De VS steunen Oekraïne, dus moeten wij Rusland steunen. Dat voelt beter, want dat land kennen we”, zegt schoonmaakster Xiao. Samen met haar collega Wu loopt ze met volle vuilniszakken het Aihui-museum uit.

Wat Xiao omschrijft zou tot een proxy-oorlog kunnen leiden, waarin twee landen vechten op het grondgebied van een derde land – iets wat tijdens de Koude Oorlog vaak voorkwam. Zover zou het kunnen komen als China wapens levert aan Rusland. In het ‘vredesplan’ dat Peking vrijdag presenteerde, riep de Chinese regering maar weer eens op tot een einde aan de ‘Koude Oorlog-mentaliteit’. Toch lijkt ze die zelf te omarmen, want terwijl de Amerikaanse president Biden Kiev bezocht, vloog topdiplomaat Wang Yi naar Moskou. In Oekraïne is hij nog niet geweest.

Officieel is Peking geen partij in de oorlog, die ze een ‘conflict’ noemt, maar op de achtergrond biedt ze Rusland volop steun. De economische cijfers zijn glashelder: de handel tussen de buurlanden groeide afgelopen jaar met 30 procent. Technologie, die door een westerse alliantie in de ban was gedaan, wordt door China wél geleverd. Export naar Rusland nam in 2022 met 43 procent toe. Olie en gas, die Europa niet meer wil kopen, gaan nu naar de buur in het zuidoosten.

China moest de afgelopen weken forse kritiek incasseren op haar steun aan Rusland, maar het regime in Peking draaide die beschuldiging om. “De VS zijn de grootste leverancier van wapens voor het Oekraïense slagveld, maar ze blijven China ervan beschuldigen dat ze Rusland wapens zou aanbieden”, zei woordvoerder Wang Wenbin van het Chinese ministerie van buitenlandse zaken.

Stevig sanctiepakket voor China

De Chinese leider Xi Jinping is volgens deskundigen een van de weinigen die nog invloed heeft op de Russische president Poetin, maar hij komt niet verder dan het verkondigen van gratuite waarheden. Met zijn ‘vredesplan’, wil Xi de balans terugvinden. Hij moet weer even laten zien dat Peking onpartijdig is. Dat balanceren is lastig maar noodzakelijk, want er gaan in het Westen stemmen op om ook China een stevig sanctiepakket op te leggen.

Het document met twaalf punten, onder andere over respecteren van soevereiniteit en goede behandeling van krijgsgevangenen, zal het vooral goed doen bij de ‘global south’, denkt Rusland-China analist Alexander Gabuev van het Carnegie Moscow Center. Hij doelt op de landen, veelal in het zuidelijk halfrond, die hun afkeer van westerse witte hegemonie en arrogantie delen met China. “Dat is het belangrijkste publiek voor deze verklaring.”

Onderhandelingen zullen op dit moment weinig opleveren, want Oekraïne weigert territorium op te geven. Toch zullen Russen de tekst ook kunnen waarderen, denkt Gabuev. “Mooi dat onze vrienden ons willen helpen, dit is een begin, let’s talk!”

Alle inspiratie uit de Sovjet-Unie

In Chinese ogen heeft Xi Jinping echter helemaal niet het overwicht op Moskou dat hem wordt toegedicht. Dat zei Feng Yujun, Rusland-specialist van de Fudan Universiteit in Shanghai vorige maand in een lezing. “Sinds de jaren twintig van de vorige eeuw heeft Rusland een diepe en alomvattende invloed op China gehad.”

Bij de oprichting van de Volksrepubliek haalde de Communistische Partij zo’n beetje al haar inspiratie uit de Sovjet-Unie. Feng beschrijft hoe Chinezen opkijken tegen het grote buurland, dat vaak zóveel machtiger was dan dat van hen. “Volgens onvolledige statistieken heeft Rusland ervoor gezorgd dat China tussen 1860 tot 1945 3,25 miljoen vierkante kilometer land verloor. Sinds de moderne tijd komt de grootste bedreiging voor de nationale veiligheid van China uit Rusland”, meent Feng.

Tegenwoordig is Rusland zwakker dan China. Door sancties en mogelijk verlies van de oorlog zou het land nog verder aftakelen. Het idee van een broos, instabiel buurland kan een aansporing zijn om wél actief te bemiddelen. Twintig jaar geleden trad Peking om die reden op als bemiddelaar in gesprekken om het Noord-Koreaanse kernwapenprogramma te ontmantelen. Die mislukten in 2009. Maar vooralsnog is verzwakking van Rusland eerder een reden om Moskou te blijven steunen.

De economische gevolgen van de oorlog voor Rusland, zullen door-etteren aan deze kant van de grensrivier. Langs de kant van de weg staat een rij gloednieuwe vrachtwagens te wachten. Een dezer dagen gaat de grens weer open, zo is aangekondigd − en dan rijden werknemers van een Chinees transportbedrijf ermee naar Rusland. Daar krijgen ze een nummerbord, en vervolgens zullen ze met spullen heen en weer rijden.

Nog nooit was de handel die via Heihe de grens over ging zo groot als vorig jaar, met een totale waarde van 16,54 miljard yuan (2,26 miljard euro).

De lokale bevolking over de grens ziet daar weinig van terug, vertelt een taxichauffeur. Hij heeft het te doen met de Russen, die vóór de pandemie naar China kwamen om nog iets te verdienen. “Een leraar hier verdient zes- tot zevenduizend yuan (zo’n 1000 euro, red.) per maand. Daar maar tweeduizend. Ze zijn heel arm. We moeten elkaar steunen in deze moeilijke tijd. Maar nee, ik vertrouw ze niet. We zeggen wel altijd dat de Amerikanen slechte mensen zijn, maar met hen hebben we nog nooit een conflict gehad, wél met Rusland.”

Russen mogen het diorama niet zien

Wat te denken van de Russen, is voor de Chinezen aan de grens een ingewikkelde vraag. Confrontatie gaan ze liever niet aan. Westerse bezoekers moeten bij de ingang van het museum hun paspoort laten zien, want Russen mogen het diorama over de gruwelen die hun leger aanrichtte, niet zien. “Hun bezoek zou onze gevoelens schaden”, zegt de medewerker achter het loket. Een ander zegt zeker te weten dat er aan de Russische kant óók zo’n museum staat. “Zij zien alles wat er is gebeurd heel anders dan wij.”

Zou het wantrouwen van de ‘gewone Chinezen’ zich vertalen naar Peking? Xi Jinping was overvallen door de invasie van Oekraïne. Poetin had zijn vriend niet alles verteld over zijn plan, toen de twee hun ‘grenzeloze vriendschap’ vastlegden - een paar weken vóór de inval.

Maar de Chinese regering herpakte zich. Ze veinsde onpartijdigheid, en zag tevreden toe hoe de oorlog de aandacht afleidde van de Zuid-Chinese Zee, die zowel de Amerikanen als de Chinezen binnen hun invloedsfeer willen trekken, van de Amerikaanse bewapening van Taiwan en van de onderdrukking van Oeigoeren in Xinjiang. Zelfs al leek de oorlog de Europese staten meer te verenigen, en hield de Amerikaanse president Biden één oog op China.

‘Poetin is zo charismatisch’

Als tegenwicht aan Bidens alliantie van democratieën, smeedt Peking een verbond van autocratieën. En autocratische, sterke leiders, daar houden ze in Heilongjiang van. De ogen van de grensbewoners glimmen als ze aan Poetin denken. “Hij is zo charismatisch”, zegt de taxichauffeur. “Hij vliegt in straaljagers en bestuurt vrachtwagens. Je kunt je toch niet voorstellen dat ónze president dat zou doen?”

Dus ja, een zekere waardering voor de Russische buur is er – zelfs al hebben ze in de grensprovincie al drie jaar nauwelijks meer een Rus gezien. In Harbin is het Russische erfgoed is vooral folkloristisch. In de grijze, betonnen eenheidsworst van Chinese steden is provinciehoofdstad Harbin een buitenbeentje.

In 1898 begon Rusland aan de spoorlijn die via Chinees grondgebied een stuk afsneed van de Transsiberië Express naar Vladivostok. Harbin begon als uitvalsbasis voor de spoorwegarbeiders en groeide uit tot een moderne, kosmopolitische stad met een Europees aandoende architectuur. De klassieke façades zijn opvallend goed onderhouden. Sfeervol verlichte banketbakkerijen en winkels verkopen worsten en borsjt onder zwartwit foto’s van het straatbeeld in Harbin aan het begin van de 20ste eeuw.

Pronkstuk van de stad is de Sint Sophia kathedraal. Toeristen verwonderen zich over de byzantijnse bouwstijl en dromen weg bij de galmende filmklassiekers die een saxofonist de kerk doorblaast. Ma Guang Zhi luistert met zijn dertien-jarige zoon Ma Qi Lin naar de muziek. Ma verkoopt autobanden in Shenyang, elders in de regio Dongbei – letterlijk: noordoosten. “Wij Chinezen willen wereldvrede. We willen niet betrokken raken bij een oorlog. Oekraïne is niet Taiwan, dat uiteindelijk toch wel door China wordt teruggehaald. Xi Jinping zal wel weten wat goed is.”

Ook Ma beroept zich op zijn lage opleidingsniveau. Hij is maar een ‘gewone Chinees’ die op zijn vijftiende van school afging. “Ik weet niet veel over de samenleving. Het enige dat ik kan doen is de volgende generatie beter opleiden.”

Eerder ging de reis van vader en zoon naar Dalian, waar de marine-academie zit. Qi Lin was enthousiast over de schepen die hij daar zag. “Ik wil later ook soldaat worden en voor het land vechten.” Zijn vader kijkt hem aan. “Je hoeft geen soldaat te worden. Wees gewoon je beste zelf.”

De gegevens van de geïnterviewden zijn bij hoofdredactie bekend.

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Lees ook:

China komt met vredesplan: de inhoud valt wat tegen

China heeft een ‘vredesplan’ gepresenteerd dat moet helpen de oorlog in Oekraïne te beëindigen. De inhoud valt nogal tegen.