Burgers zijn in de war en de politie weet het ook niet meer

Een groot deel van het geweld dat ik als agent toepas, is op verwarde mensen.” Koen Simmers, brigadier bij de eenheid Zeeland-West-Brabant en bestuurslid van de Politiebond, heeft ze in zijn twaalfjarige carrière al veel voorbij zien komen: mensen in psychische nood, vaak in een psychotische toestand, die niet voor rede vatbaar zijn. Hoe sociaal hij ook is, in de omgang met deze groep voelt hij zich tekortschieten. “Ik kan wel praten met mensen, daar heb ik ook een training voor gehad, maar hier ben ik niet voor opgeleid, ik ben geen psycholoog. Bovendien zie ik er met mijn wapen ook snel uit als de vijand.”

Dan kan het vreselijk uit de hand lopen, zoals Simmers meermalen meemaakte. Bij een agressieve confrontatie is de situatie zowel voor hem als voor de persoon in verwarring zeer gevaarlijk: “Een inbreker of geweldpleger houdt al snel op als je ‘m hebt, maar een verwarde persoon die in jou iets heel dreigends ziet, blijft zich verzetten, die is zich letterlijk aan het doodvechten.”

Met de ingang van de Wet verplichte ggz op 1 januari 2020, een wet die gedwongen zorg regelt voor mensen met een psychische stoornis die een gevaar zijn voor zichzelf of anderen, hoopte de politie dat zij meer wettelijke bevoegdheden tot ingrijpen zou krijgen. Het zou haar tegelijkertijd verlossen van alle plichten. Bijvoorbeeld het vervoer van deze mensen naar instellingen en naar locaties waar beoordeeld wordt of zij een gevaar vormen. Daarnaast zouden gemeenten en de ggz zoveel mogelijke moeten voorkomen dat er onvrijwillige zorg wordt verleend aan mensen met een psychische stoornis. “De nieuwe wet zou betere zorg moeten opleveren. De winst daarbij voor ons als politie zou moeten zijn dat wij minder werk krijgen op dit terrein, omdat de zorgpartners meer aan zet zijn”, zegt Margot Snijders, beleidsadviseur voor de politie Amsterdam.

Agenten zijn geen psychologen

Dat blijkt niet het geval. De meeste agenten hebben in 2020 zelfs vaker dan vorig jaar te maken met personen met verward gedrag bij wie zij ook psychische problematiek vermoeden, zo blijkt uit de enquête van Investico onder ruim 1000 agenten uit heel Nederland. Dit sluit aan bij een stijging van het aantal zogenoemde E33-meldingen: ‘overlast door een persoon met verward gedrag’ (zie kader).

Vanzelfsprekend zijn agenten geen psychologen, en zullen zij niet altijd correct inschatten dat er ook een stoornis is: verschillende onderzoeken wijzen erop dat psychische problematiek bij ongeveer een derde tot 60 procent van de E33-meldingen speelt. Ook kan de stijging subjectief zijn, doordat agenten en buurtbewoners meer op afwijkend gedrag zijn gaan letten.

Maar dat de agenten wederom een stijging ervaren, laat zien hoe hopeloos de situatie voor hen is. Maar liefst 87 procent is het eens met de stelling dat zij steeds dezelfde mensen terugzien. Driekwart voelt zich met regelmaat ‘machteloos’ als het gaat om ‘Ik wil boeven vangen!’ melden agenten in de enquête. In plaats daarvan zijn ze naar eigen inschatting gemiddeld een derde van hun tijd kwijt aan personen met verward gedrag. ‘Het is niet normaal hoeveel tijd wij kwijt zijn aan psychische gevallen’, schrijft een brigadier incidentafhandeling uit Midden-Nederland. Om dit nog eens te onderstrepen met: ‘Doe Er Wat Aan = hulpkreet.’

Psychische crisis

Dat agenten geen psychologen zijn, is juist datgene wat voor zoveel problemen zorgt. Net als Koen Simmers geven ze dat veelvuldig aan in de enquête. Meer dan de helft van de agenten gebruikt regelmatig meer geweld bij personen in psychische crisis dan ze zouden willen.

Een belangrijk knelpunt voor de politie is het vervoer van personen in psychische verwarring. Al in 2016 kondigde toenmalig korpschef van Amsterdam, Pieter-Jaap Aalbersberg, aan te willen stoppen met het vervoer van deze mensen als ze geen strafbaar feit hadden gepleegd. Niet humaan omdat er geen wettelijke basis voor was, aldus Aalbersberg destijds.

De nieuwe wet geeft die wettelijke basis wel, maar de politie wist een toelichtende tekst af te dwingen waarin staat dat de ggz verantwoordelijk is voor het vervoer. De politie zou volgens deze nieuwe afspraken ‘alleen indien dat noodzakelijk is’ ter ondersteuning kunnen worden ingeschakeld. Altijd vergezeld door een hulpverlener.

Speciale hulpdienst

De praktijk is echter anders, zo blijkt uit de politie-enquête. ‘Wij vervoeren in principe niet. In praktijk vervoeren wij wel’, aldus een wijkagent uit Den Haag. Dit geldt voor de meeste agenten. Ruim 60 procent geeft aan in 2020 al minstens tweemaal iemand in psychische verwarring te hebben vervoerd. Het wachten op de crisisdienst duurt simpelweg te lang en soms komt die speciale hulpdienst van de zorg helemaal niet, omdat zij de ernst anders inschat of al bezet is.

Door heel Nederland geeft ruim 80 procent van de agenten aan gemiddeld langer dan een uur te moeten wachten op de crisisdienst. Alleen in Amsterdam, waar al jaren een speciale vervoersdienst is en strikte afspraken zijn gemaakt, is de aanrijtijd korter, maar ook daar moet de helft van de agenten nog geregeld langer dan een uur wachten.

Frustratie bij de ggz

Juist de strakke lijn van agenten in Amsterdam om deze groep zoveel mogelijk over te laten aan ‘de zorg’, leidt weer tot frustratie bij de ggz. Jeroen Zoeteman, psychiater bij Arkin en manager van de Spoedeisende Psychiatrie Amsterdam: “De politie dreigt zich soms wel heel ver terug te trekken. Sommige patiënten zijn in hun verwardheid heel gevaarlijk en dan is het soms lastig om de politie goed betrokken te krijgen.”

Volgens agenten leidt het wachten op de crisisdienst tot onhoudbare situaties, voor de persoon zelf, agenten en omstanders. ‘Tijdens het lange wachten raakt de patiënt vaak in paniek (…) waardoor de situatie vaak escaleert en wij toch maar besluiten om iemand zelf te vervoeren’, aldus een hoofdagent van de eenheid Midden-Nederland.

Sommige agenten noteren uit nood de regels creatief toe te passen: ‘Als de ambulance niet wil komen, dan de verwarde persoon aanhouden voor verstoring openbare orde of iets anders, zodat deze op het bureau beoordeeld kan worden.’

Ook daaraan zou met de nieuwe wet een einde komen: geen mensen met psychische problemen meer in de cel, zo hadden politie en ggz afgesproken. Alleen wanneer de persoon een strafbaar feit heeft begaan, zou dit nog mogen. Ook dit blijkt in de praktijk lastig. Zo’n 60 procent van de agenten zegt dit jaar nog iemand in psychische verwarring in de cel te hebben gezet.

Opsluiten enige optie

In veel gevallen zien agenten opsluiting op het bureau als de enige optie in afwachting van de crisisdienst. Dat meldt ook een operationeel expert uit Noord-Holland. Vanwege het ontbreken van een geschikte opvanglocatie worden ‘alle patiënten’ nog ingesloten in een politiecel. ‘Hiervan zijn de burgemeester, officier van justitie en eenheidsleiding op de hoogte.’

Als agenten iemand overdragen aan de crisisdienst, hopen zij op een aanvraag tot verplichte behandeling. Aan die gedwongen zorg zijn echter strenge criteria verbonden: je kunt iemand die niets strafbaars heeft gedaan niet zomaar beroven van fundamentele rechten. De ggz oordeelt geregeld dat het gevaar niet ernstig genoeg, niet acuut genoeg of niet behandelbaar is, of dat het gevaar niet voortkomt uit een psychische stoornis. ‘Het oordeel bij binnenkomst is in vrijwel alle gevallen dat deze persoon alleen verward is, maar geen gevaar voor zichzelf en anderen’, schrijft een operationeel expert uit Den Haag. ‘Dus binnen een paar uur staat hij/zij weer op straat.’ Dit is een grote frustratie van de politie. 69 procent van de agenten in de enquête vindt dat de beoordelaar van de crisisdienst vaak niet ziet hoe ernstig de situatie is.

‘Geen toverstokje’

De ggz benadrukt dat gedwongen zorg geen magisch middel is. Psychiater Jeroen Zoeteman: “Het overnemen van de regie door allerlei verplichte zorg op te leggen, leidt lang niet altijd tot verbetering. Wat je bijvoorbeeld ziet is dat mensen dan ook in de kliniek heel suïcidaal worden.” Hendrik Boon, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige bij Arkin, vult aan: “Er wordt vaak naar de ggz gewezen van ‘zwaaien jullie met je toverstokje’, maar wij hebben geen toverstokje. Mensen hebben vaak al zo lang problemen op allerlei terreinen, daar kan zorg maar beperkt wat aan veranderen.”

Of iemands problemen nu liggen op het terrein van woningnood, schulden, middelengebruik, dementie, een psychose of een combinatie hiervan, de politie is – buiten familie en naasten – doorgaans de eerste die deze gevallen op haar bordje krijgt als diegene overlast veroorzaakt of een gevaar wordt. Anders dan de ggz is de politie overal 24/7 bereikbaar. Bovendien speelt voor haar de kwestie niet of de verzekeraar de rekening wel gaat oppakken.

De agenten in de enquête tonen een grote mate van inlevingsvermogen, zowel voor de ggz, waarvan zij het capaciteitsgebrek goed kennen, als voor de mensen in psychische nood. Maar de rek is er voor velen wel uit. Er moet echt wat veranderen, stelt ook Koen Simmers. “Ik heb veel waardering en begrip voor de specialisten van de ggz, maar ik heb ook ervaren wat er kan gebeuren als de politie een verward persoon door de ggz laat beoordelen en die niet wordt opgenomen. Meerdere malen konden we iemand een uur later weer van het spoor, de snelweg of een flatgebouw halen. We hebben zelfs een keer meegemaakt dat iemand kort na de beoordeling daadwerkelijk suïcide pleegde. Dan voel je je als agent echt machteloos.”

Lees ook:

Wet van de idealen wordt monster van de paradoxen: waarom de wet voor gedwongen behandelingen niet werkt

De Wet verplichte ggz moest gedwongen behandeling voor mensen met ernstige psychische stoornissen beter regelen, maar veroorzaakt in de praktijk vooral frustratie en verwarring. Hoe een idealistische wet een bureaucratisch gedrocht werd.