Shteyt zikh dort in gezele, shtil fartrakht a hayzele,
drinen oyfn boydn-shtibl voynt mayn tayer reyzele.
yedn ovnt farn hayzl drey ikh mikh arum,
kh’gib a fayf un ruf oys: reyzel kum, kum, kum
Sta daar in het steegje, stilletjes dromend van een huisje,
binnen op de zolder, woont mijn lieve Rejsele,
elke avond voor het huis, draai ik me om,
ik fluit en roep: Rejsel, kom, kom, kom.
Op 23 maart overleed in Lviv de Jiddische publicist, Joodse activist en erfgoedbeschermer Boris Dorfman. Hij was (vermoedelijk) de allerlaatste bewoner van de West-Oekraïense stad die het Jiddisch nog machtig was. In die taal converseren met andere stadsbewoners was er niet meer bij, maar zingen in het Jiddisch deed Boris Dorfman tot het eind: samen met kinderen van de joodse school, of thuis aan de keukentafel, met zijn geliefde Betia.
Boris Dorfman werd op 23 mei 1923 geboren in een Europa dat niet meer bestaat: het Europa van de multicultuur. Zijn geboortedorp, een sjtetl in Bessarabië, nu Moldavië, lag vlak bij Chisinau. In die stad woonden Roemenen, Duitsers, Russen, Oekraïners, Grieken, Turken, Bulgaren en veel Joden, vertelde Dorfman aan ondergetekende tijdens een interview in 2011.
Vijf talen
In het gezin waarin Boris opgroeide werden vijf talen gesproken. Tegelijkertijd werden de Joodse tradities in acht genomen. Zijn ouders lazen een Duitstalige en een Roemeens-talige krant, maar de favoriet was Unzere Tseyt (Onze Tijd), een krant in het Jiddisch. “Er waren geen problemen tussen christelijke en Joodse kinderen in de klas. We gingen goed met elkaar om”, herinnerde Boris Dorfman zich.
Zijn hele leven zou Dorfman de Jiddische taal en cultuur propageren. Deze duizend jaar oude taal, met Duitse, Hebreeuwse en Slavische elementen, werd voor de Tweede Wereldoorlog door twaalf miljoen Europeanen gesproken. Ook in Lviv klonk de taal overal op de straten en op de markten. En in de theaters, nadat schrijver Sjolem Aleichem het Jiddisch salonfähig maakte.
De rampspoed kwam eind jaren dertig. In Bessarabië grepen de Roemeense fascisten de macht, die Joodse scholen verboden. Ze arresteerden Boris’ moeder – een actieve zioniste. Dorfman overleefde de Shoah. Hij werd tijdens de oorlog in Siberië tewerkgesteld door de Sovjets — op wie veel Joden juist hun hoop gevestigd hadden. Zijn eveneens gedeporteerde vader zag hij nooit meer terug.
Wederopbouw van Lviv
Na de oorlog begon Boris Dorfman een nieuw bestaan in Lviv. Die voorheen Pools-Joodse stad, eertijds Lemberg geheten en ook Lwów, was nagenoeg ontvolkt. De nazi’s hadden de Joden uitgeroeid; de Sovjets hadden de Polen verbannen. Als bouwkundig ingenieur was Dorfman betrokken bij de renovatie van het Operatheater, waarbij hij fantoompijn voelde om de verloren Jiddische theatercultuur. “Het Jiddisch stierf in de jaren veertig. Onze cultuur is voorgoed verdwenen.”
Achter het IJzeren Gordijn zette Boris Dorfman zich in voor de Joodse overblijvers — veelal nieuwkomers uit het oosten. Hij vertaalde Amerikaanse en Israëlische religieuze boeken in het Russisch en deelde tijdens Pesach matses rond: veel Joden vreesden dat buren hen zouden verlinken als ze dit traditionele brood bereidden.
Na de onafhankelijkheid van Oekraïne (1991) droeg hij bij aan een bescheiden opleving van het Joodse leven in Lviv. In het maandblad Sjofar schreef hij over Joodse cultuur, in Russisch en in Jiddisch. De chassidische synagoge – ooit door de nazi’s als paardenstal gebruikt en door de Sovjets als gymzaal – wordt dankzij hem nu steentje voor steentje gerenoveerd.
De afgelopen jaren kwam Boris Dorfman geregeld opdagen bij academische bijeenkomsten over de Joodse geschiedenis van de stad. Als hij binnenkwam – steevast ietwat te laat – werd er eerbiedig plek voor hem gemaakt. Hij luisterde meer dan dat hij sprak, en genoot als hij een buitenlander ontmoette met wie hij Jiddisch kon spreken. “De positie van de Joden in Lviv is marginaal, maar we kunnen ons tenminste weer manifesteren.”
Schimmen uit het verleden
Boris Dorfman sprak zich uit tegen het antisemitisme in Europa en tegen het Oekraïense nationalisme. Bij de Russische inval in Oekraïne, vorige maand, doemden bij hem de schimmen uit het verleden op. “Onze steden zullen veranderen in ruïnes en onze mensen zullen de dood vinden. Help Oekraïne de agressie te weerstaan!”, schreef hij op Facebook. Hij begeleidde zijn bericht met een song van de rockband Okean Elzy, een liefdeslied in het Oekraïens, over zijn stad Lviv.
Als je hem op de man af vroeg wat hij vond van het verdwijnen van het Jiddisch keek hij wat weemoedig, maar een traan liet hij niet. “Dos Lebn setzt sich fort waiter”, zei hij, het leven gaat door. Boris Dorfman overleed in aanwezigheid van zijn vrouw Betia (1927), met wie hij zeventig jaar was getrouwd.
Het volledige levensverhaal van Boris Dorfman is beschreven in ‘De Joden van Lemberg’ (2012) van Heleen Zorgdrager en Michiel Driebergen.
Trouw beschrijft het leven van onlangs overleden heel gewone of bekende mensen. Heeft u zelf een tip voor Naschrift? Mail ons via naschrift@trouw.nl.
