Na zeven eeuwen toch nog nieuwe inzichten over Dante

Voorbeeldige biografie ontwart feit en fictie in het leven van de 14de-eeuwse Italiaanse dichter, schrijver en denker Dante Alighieri.

Met nog vier maanden te gaan levert het 700ste sterfjaar van Dante Alighieri (1265-1321) een mondiale stortvloed van publicaties en de meest uiteenlopende andere vormen van bewondering. Dante’s grandioze visioen over ons leven na én voor de dood vindt overal weerklank. Mensen blijven zich herkennen in, en reageren op, elementen uit Dante’s gedicht: de reis van het leven, de diepe dalen en hoe daaruit te komen, onze honger naar kennis, waarheid en wetenschap, de kracht van het geloof, de vertroosting van poëzie, literatuur, kunst, de eeuwige waarde van vriendschap, liefde.

Deze universele aantrekkingskracht was er al meteen in de vroege veertiende eeuw toen La Divina Commedia met grote gretigheid werd ontvangen in alle lagen van de bevolking. Ongeletterden luisterden naar de goddelijke verzen op stads- en dorpspleinen, notarissen schreven citaten in de marges van officiële documenten, filosofen en theologen becommentarieerden de tekst alsof het een nieuwe Bijbel was.

De Italiaanse publicatie die in dit jubileumjaar 2021 de meeste aftrek vond is de Dante-biografie van Alessandro Barbero (1959), een overbekende historicus met talloze wetenschappelijke en populariserende studies op zijn naam. Als jonge romanschrijver won hij in 1996 al eens de Premio Strega en de afgelopen jaren populariseerde hij geschiedkundige onderwerpen in tv-optredens en podcasts.

Met zijn achtergrond had Barbero een toegankelijk verhaal over de mens Dante en zijn tijd kunnen schrijven, maar het werd een wetenschappelijke, voorbeeldig onderbouwde biografie: zowat een derde van het boek bestaat uit bronvermeldingen, voetnoten en bibliografie.

Met elke pennenstreek manipuleerde Dante zijn eigen leven tot een ideale autobiografie

Het schrijven van Dante’s levensverhaal is geen sinecure. De meeste historische documenten werden onleesbaar of gingen verloren. Vroege biografen en kroniekschrijvers spreken elkaar tegen of geven gekleurde informatie. En bovenal: met elke pennenstreek manipuleerde Dante zijn eigen leven tot een ideale autobiografie met hem in de rol van Gods uitverkoren profeet en redder van de mensheid. Barbero schuift literaire mystificatie en ideologie terzijde en reconstrueert historische feiten op grond van toevallig overgebleven bronnen.

Zijn relaas begint op de 11de juni 1289, de dag dat Florence samen met andere Toscaanse steden tegenover Arezzo stond in de vlakte van Campaldino. Als vierentwintigjarige strijdt Dante voor Florence, zijn ‘patria’, want je geboortestad was je vaderland en je identiteit. Barbero beschrijft voorbereidingen, strategie en verloop van zo’n veldslag, maar ook wat er omging in soldaten en ridders. Hoe werd aangekeken tegen angst en vluchten? Verrassend genoeg waren het geaccepteerde en in sommige omstandigheden zelfs verstandige reacties.

Dante vocht als ridder te paard, wat in ieder geval erop duidde dat hij behoorde tot de bovenlaag van de Florentijnse samenleving, maar níet dat hij ook van adel was. De precieze definitie van adel was een belangrijk literair en cultureel thema. Dante concludeerde herhaaldelijk dat adel niet via de bloedlijn kwam, maar wortelde in je hart en gedrag. Later in zijn leven zou hij deze mening – zoals zoveel andere – herzien. Na zijn verbanning zal Dante de adel/aristocratie en de waarden die zij herbergt veel meer zien als een positieve kracht, ook voor de samenleving.

Woekeraars

Hoewel Dante trots was dat zijn achternaam wel vier generaties teruggaat, had hij waarschijnlijk weinig respect voor de manieren waarop zijn vader, grootvader en ooms in hun levensonderhoud voorzagen. Gewiekste zakenlieden waren het, sowieso, maar in strikte zin ook woekeraars, een verachte praktijk waarvoor Dante in zijn Hel een aparte afdeling inrichtte.

Mooi zijn de schetsen van Dante’s kinderjaren in de Florentijnse wijk waar tegenwoordig het gereconstrueerde Casa di Dante staat. In deze wijk woonde ook Beatrice, zijn grote liefde, later een belangrijk personage in de Commedia, die Dante voor het eerst tegenkwam als negenjarige en daarna pas weer toen hij achttien was. Dat kan symbolische fictie lijken, maar Barbero benadrukt dat pubermeisjes jarenlang werden opgesloten door hun ouders. De Beatrice die, vergezeld door enkele begeleidsters, haar achttienjarige buurjongen op straat groette, was toen al een getrouwde vrouw.

Ook de mythe van Dante’s armoede dient ontkracht. Hoewel niet rijk, was hij zeker welgesteld: de eerste Alighieri die op jonge leeftijd kon rentenieren en zich bezighouden met dichten, filosofie en politiek.

Verbazing wekte vaak het feit dat Dante en Gemma Donati in 1277, nog kinderen, zouden zijn getrouwd. Dit probleem werd dan opgelost door te stellen dat de datum verwees naar het huwelijkscontract tussen beide families, niet het huwelijk zelf, maar Barbero beargumenteert dat de bron onmiskenbaar de huwelijksdatum aangeeft. Plausibeler vindt hij een notariële verschrijving waardoor het huwelijk zestien jaar opschuift, toen Dante zevenentwintig was. Voor de adellijke Donati’s was het huwelijk bovendien een goede deal: ze konden Gemma’s bruidsschat laag houden.

Een liefdevolle brief van paus Franciscus

Haarfijn analyseert Barbero de schaarse bronnen over Dante’s politieke optredens in een steeds dramatischer scenario. Door Dante’s gematigde houding en zijn verbondenheid met het volk vervreemdde hij niet alleen van zijn aristocratische vrienden, hij joeg ook de machtsbeluste paus Bonifatius VIII tegen zich in het harnas. Het leidde tot zijn veroordeling en verbanning.

Overigens lijfde het Vaticaan de Florentijnse criticaster pas in 1921 weer in: ‘Aligherius noster est’! Onlangs wijdde Franciscus een liefdevolle brief aan Dante’s jubileum: zijn grote zielsverwant als voorvechter van de grondwaarden van het geloof en strijder tegen corruptie en hebzucht in de kerk. Verrassend, want in tegenspraak met het beeld van de onverzettelijke moraalridder, zijn Dante’s vernederende uitingen van berouw waarmee hij als ‘exul immeritus’ (balling buiten zijn schuld) vergiffenis hoopte te krijgen van zijn politieke vijanden in Florence. Alle smeekbeden waren vergeefs. Er volgden slecht gedocumenteerde omzwervingen in Italië en misschien daarbuiten – reisde hij echt naar Parijs voor de filosofische en theologische debatten aan de universiteit?

Zeker is dat hij met het verstrijken van de tijd de kiemen voor een betere wereld steeds meer ontwaarde in zijn aristocratische broodheren, vooral keizer Hendrik VII. De regering van het volk had afgedaan. Na nog meer nevelen van onzekerheid vindt de dichter in Verona en Ravenna gastvrijheid, erkenning en een laatste rustplek.

Het vergt geduld, maar wie de tijd neemt voor Barbero’s uitgebalanceerde betoog zal dit een mooi boek vinden. De rijkdom aan details doet geenszins af aan de kwaliteit van een biografie die op een volledig platgetreden terrein toch met nieuwe inzichten en interpretaties weet te komen.

De beginner die toch een toegankelijker Dante-biografie zoekt met ruime aandacht voor Dante’s literaire verwerking van zijn eigen leven, kan terecht bij talloze andere Dante-specialisten. Twee absolute aanraders: Marco Santagata’s Dante. The Story of His Life en Prue Shaw’s Reading Dante. From Here to Eternity.

Alessandro Barbero
Dante
(Dante) Vert. Etta Maris.
Athenaeum; 384 blz. € 27,50