Waar de spindotterbloem de lente verwelkomt

In de ‘stinkende hoek’ tussen Workum en Hindeloopen laat het voorjaar zich in alle kleuren zien. Vergeet ook de twee kleurrijke elfstedenstadjes zelf niet.

1 WARKUMER NIJLÂN - Weilanden vol plantensoorten

De afgelopen maanden kleurde het weiland ten westen van de Lieuwe ­Klazesleane, die bij station Hindeloopen begint, vooral wit en grijs door de vele overwinterende ganzen. De komende maanden verschiet dit gebied elke week van kleur.

Het kwelderachtige Warkumer Nijlân (Workumer Nieuwland) ontstond door aanslibbing uit de Zuiderzee. In 1557 werd het omdijkt. De grond is afwisselend zilt en zoet, droog en nat, kalkrijk en kalkarm. Precies dat verklaart de grote variatie in plantengroei. Elk bodemtype en elke overgang tussen twee types geeft weer andere planten een optimale voedingsbodem. Echte koekoeksbloem, grote ratelaar en addertong zijn maar een paar van de tientallen soorten die er groeien. Van het geelhartje staan er letterlijk duizenden.

Het summum voor botanici, die toch al watertanden van het Warkumer Nijlân, ligt aan het eind van de Lieuwe Klaze­sleane. Hier bloeien, meest vanaf half mei, grote hoeveelheden van de rietorchis, grote keverorchis en de zeldzame harlekijnorchis. Het reservaatje is niet toegankelijk, in de berm rechts staan ze ook volop.

2 VUURTOREN - Vissen en varen met zeilschepen

Het witte vuurtorentje markeert de ingang naar It Soal, het vaarwater naar Workum. Tot 1880 begeleidde een open vuur de schippers naar hun bestemming, daarna kwamen olielantaarns en gaslampen, nu is er elektrisch licht op zonne-energie. Tot zijn dood in 2020 woonde de laatste vuurtorenwachter, Reid de Jong, geheel zelfvoorzienend in het vuurtorenhuis, zonder stromend water, gas of elektriciteit.

Reid – zijn achternaam had hij ‘wegens overbodig’ al jong afgezworen – was bedenker en organisator van Strontrace, Beurtveer en Visserijweek. Met deze wedstrijden wilde hij traditionele technieken van het zeilen en vissen onder zeil in ere houden en mensen respect bijbrengen voor het zeilschip als gereedschap.

Komende oktober vinden de evenementen onder de verzamelnaam Strontweek voor de 50ste keer plaats. Komt de wind uit zuidwestelijke richting, dan trekken (‘jagen’) de bemanningen hun zeilschepen van Workum over de dijk naar het open water van het IJsselmeer. Helaas klinkt Reids ‘En nu oprotte’ niet meer als traditioneel startsein.

3 STOENCKHERNE - Reservaat vol knalgele spindotterbloemen

De dijk naar Hindeloopen strekt zich uit tussen het Warkumer Nijlân, nu links, en het in de zon oplichtende IJsselmeer. Tussen dijk en water ligt het reservaat Stoenckherne. De naam is een verbastering van ‘stinkende hoek’. Met westenwind aangespoelde bruinviskadavers zouden hier vroeger flinke stank verspreid hebben.

Stoenckherne is rond deze tijd het domein van de spindotterbloem. Deze bijzondere bloeier is eind april, begin mei op zijn hoogtepunt. Dan kleurt Stoenckherne knalgeel.

Dotterbloemen zijn geen zeldzaamheid aan de Nederlandse waterkant, ondersoort spindotter is dat wel. Hij is een stuk groter, al gauw een halve meter hoog, en de plant heeft een eigenschap die niet veel voorkomt. Halverwege de stengel zit een opvallende U-vormige verdikking die essentieel is voor zijn voortbestaan. Zodra de plant is uitgebloeid, buigen de stengels naar de bodem en vormen zich wortels en bladeren op die verdikking. Deze groeit uit tot nieuwe planten.

De spindotter heeft deze strategie ontwikkeld omdat hij van oorsprong groeit in getijdengebieden, waar het water snel kan stijgen. Met zaadjes begint een plant dan niet veel. Maar deze specialist vermeerdert zich met eigen stekmateriaal. Bij hoogwater drijven de jonge plantjes naar drogere plekjes waar ze kunnen wortelen.

4 HINDELOOPEN - Syl, sylhûs en leugenbank

Amper honderd passen telt de Kalverstraat die in het ‘Hylpers’ Kalestrete heet. In deze Kalverstraat beperkt de detailhandel zich tot twee restaurants. Het eventuele gemis wordt ruimschoots gecompenseerd door de drie-eenheid van syl (sluis), sylhûs (sluiswachterswoning) en leugenbank aan het eind van de straat.

In 1619 werd hier een houten zeesluis gebouwd, in 1700 opgevolgd door een stenen exemplaar. Kleine schepen gingen er voor half geld door, want dan hoefde de sluiswachter slechts een van de sluisdeuren te openen. De vrachtschepen van toen zijn de plezierbootjes van nu: het is alleen klein spul waarvoor de sluiswachter draait. De Hylper, mannen op leeftijd die de leugenbank dagelijks bevolken, becommentariëren de gang van zaken met graagte.

Behalve een eigen taal en klederdracht heeft het vroegere vissersstadje ook een eigen schilderkunst, die vooral op meubels wordt toegepast. Bij Roosje (Nieuwstad 44) en Bootsma (Kleine Weide 1) wordt het ambacht nog uitgevoerd. De familie Bootsma runt ook het Eerste Friese Schaatsmuseum. Met veel Elfstedentochtparafernalia.

5 PEILSCHAALHUISJE - De waterstanden van de Zuiderzee

Op het vlak van restaureren en het oude in ere houden weten ze in Hindeloopen van wanten. De groenwitte boogbruggen over de smalle grachten, de huizen langs Kalverstraat en Oude Weide en het lichtblauwe reddinghuisje van de KNRM (1911) aan de haven, allemaal staan ze er fonkelfris bij.

Het oude terughalen, dat kunnen ze ook. Vlak bij de kerk, op de knik van de zeedijk die Hindeloopen tegen het water beschermt, herrees in 2016 op zijn eigen fundamenten een replica van een peilschaalhuisje. Ooit stonden er veel meer van dit soort huisjes langs de Zuiderzee. Met peilbuizen, een vlotter, vlotterwiel, metalen draad, schrijfstift en papierrol werd ook in dit huisje vanaf 1886 de waterstand van de Zuiderzee volautomatisch geregistreerd.

Met de bouw van de Afsluitdijk, en dus het verdwijnen van eb en vloed, werden de metingen en de huisjes overbodig. In 1942 werd die in Hindeloopen afgebroken. Alsof hij nooit is weggeweest, zo kijkt hij weer uit over het water, nu dat van het IJsselmeer.