Strijklicht, sneeuw en Stradivari: de magie van het Italiaanse violenbos

An­to­nio Stra­di­va­ri zocht in de 17de eeuw al in het Italiaanse Val die Fiemme naar het beste hout om violen mee te bouwen. Nog altijd komen instrumentmakers uit de hele wereld naar dit bos voor hout dat op magische wijze resoneert.

1. VIOLENBOS - Wandelen tussen muzikale bomen

In het hart van bergdal Val di Fiemme ligt het ‘violenbos’. Al eeuwen wordt hier, bij ­Paneveggio, hout gekapt voor strijkinstrumenten. Een wandeling onder de deze muziekbomen is magisch. Zeker in de winter, als de takken bedekt zijn met sneeuw, in het wit sporen van reeën en vossen te volgen zijn en, met wat geluk, de zon tussen de fijnsparren piept. Zoals op deze dag. Boswachter Girolamo Sca­rian wijst op lange, afgezaagde boomstronken die achter een rots in een stromende beek drijven: “Die zijn geschikt als instru-­menthout. Om de kwaliteit te verbeteren leggen we ze ’s winters een paar maanden in het water. In de tijd van ­vioolbouwer Stradivari werden stammen via ­rivieren naar beneden vervoerd. Dat bootsen we hiermee na. Het hout wordt zo schoon en compacter.”

De route voert door dicht bos, over bruggetjes, soms met hout overdekt en langs de open plek waar deze ­zomer de Russische celliste Anastasia Kobekina optrad, tijdens het openluchtfestival I Suoni delle Dolomiti, waar ze haar intieme concert ­begon met de woorden: ‘Mijn cello is weer thuis’.

2. BOSHUT - Schatkamer vol smetteloos Fiemme hout

In zijn jeep rijdt Scarian ons naar de boshut waar het klankhout ligt opgeslagen, niet ver van het violenbos. Het voelt alsof we op weg zijn naar de schatkamer. Met een wijds gebaar opent hij bij aankomst de deur, het blijkt inderdaad iets bijzonders. In rijen stellingen liggen smetteloze, geselecteerde houtstukken als ­kazen te rijpen. Dit is het beroemde Fiemme klankhout: licht, elastisch en toch sterk. Hout van de fijnspar, met unieke, resonerende eigenschappen. Hoe het daaraan komt, is een mysterie (zie kader).

Pas nadat een fijnspar is gekapt, zien Scarian en collega’s of het hout door de selectie komt. Klankhout mag geen bollingen, knoesten of sporen van parasieten hebben. De vezels moeten recht zijn, de jaarringen regelmatig én dicht op elkaar. Daarna wordt het lang gedroogd en met de hand gekliefd. Zo splijt het hout op natuurlijke wijze, wat bevorderlijk is voor de resonantie. “Instrumentmakers zijn soms een hele ochtend in deze hut. Sommigen trommelen op het hout en gaan analytisch te werk, anderen kiezen een stuk op gevoel. Weer anderen willen uitsluitend hout dat is gekapt na volle maan, omdat de sap­stroom dan trager is.”

3. CAVALESE - Parel op 1000 meter hoogte

Het plaatsje Cavalese ligt op zo’n twintig rijden van het violenbos. De kerstmarkt staat op een plein achter palazzo Magnifica Comunità, dat sinds 2012 een museum is. Het middeleeuwse gebouw heeft een beschilderde gevel, er zijn zalen met houtbewerkte plafonds, fresco’s en schilderijen van de Fiemme schilderschool, dat bij de oprichting in de 17de eeuw de enige artistieke opleiding in de regio Trentino was. ­Cavalese was toen een florerend bergstadje, wat nog te zien is aan de pastelkleurige huizen met luiken en gietijzeren balkons. Rondom zijn er witte bergtoppen en beboste hellingen.

Met het hout van de ­dennen, sparren en lariksen wordt zorgvuldig omgegaan. Tutto merita une ­seconda possibilità (‘alles verdient een tweede kans’) staat op de gevel van de ­lokale duurzame energiecentrale, die er nog mooi ­uitziet ook. Houtafval wordt hier omgezet in energie en warmte, van de naalden worden zelfs essentiële oliën gemaakt. Nog iets bijzonders: op tweede kerstdag is het tijd voor een oude traditie. Dan trekken alle jongeren die dat jaar achttien ­werden in een optocht, op met dennentakken versierde karren, door de vallei.

4. VIOOLBOUWERS - Toen en nu

Er bestaat een gravure van Antonio Stradivari (1644-1737) in zijn atelier, hij draagt een rode mantel en bestudeert een viool. Op de werkbank achter hem ligt gereedschap, op een kleiner tafeltje een viool-in-de-maak waar het bovenblad af ligt. En daar draait het allemaal om: het bovenblad. Die is bepalend voor de klank. Dus zocht Stradivari naar het allerbeste hout en dat vond hij in Val di Fiemme, zo’n 250 kilometer van zijn woonplaats Cremona. Sindsdien zijn deze bossen beroemd.

De werkplaats van Ernesto Deflorian, anno 2022 in Tesero, pal naast Cavalese, lijkt op die van Stradivari. Al veertig jaar maakt hij in zijn vrije tijd violen: “In oude boeken over vioolbouwen wordt hout uit dit gebied al beschreven als het beste.” Vakmanschap is het. “En zonder chemische lijm! Die zou de viool ‘sealen’, wat het geluid niet ten goede komt. Ik gebruik natuurlijke lijm, gemaakt van hazenhuid en au bain-marie verwarmd.” Hij maakte onder meer de violen voor de muziekschool van zijn dorp, dat bekendstaat om zijn zangkoren, ­fanfare en muziekschool. En om het familiebedrijf Ciresa, dat klankborden en bovenbladen fabriceert.

Directeur Fabio Ognibeni van Ciresa tokkelt op een stuk Fiemme hout: “Het is moeilijk uit te leggen wat dit hout zo bijzonder maakt. Het heeft te maken met de klank, de hoge frequentie van tonen en lage vibratie.”

5. PALE DI SAN MARTINO - Grillige pieken

De Olympische Winterspelen 2026 (Milaan en Cortina d’Ampezzo) vinden onder meer plaats in Val di Fiemme. Schansspringers zullen zicht hebben op de indrukwekkende Pale di San Martino: de grootste bergketen in de Dolomieten. Ook bij het violenbos zijn de grillige ­pieken mooi te zien en in het bezoekerscentrum aldaar is informatie te krijgen om natuurpark Paneveggio Pale di San Martino te ontdekken. Want niet alleen de klank van het hout is magisch, de omgeving is dat ook.