Na de Russische inval in Oekraïne gingen de gedichten van de dove Oekraïens-Amerikaanse dichter Ilya Kaminsky viraal. Zijn bundel Dovenrepubliek verschijnt vandaag in het Nederlands. ‘Toen ik een vriend vroeg hoe ik kon helpen, zei hij: stuur gedichten.’
Ilya Kaminsky luistert met zijn ogen. Hij was vier toen hij zijn gehoor zo goed als verloor. Oorzaak: een verwaarloosde kinderziekte, de bof. Een gehoorapparaat zou hij pas veel later krijgen en zo leerde hij liplezen. Maar in gesprekken kijkt hij niet alleen naar hoe lippen bewegen.
“Dan zou ik hooguit 30 tot 45 procent verstaan van wat iemand zegt. Terwijl vreugde, verrassing, irritatie, verbijstering, dat is allemaal ook af te lezen aan een mond, de tanden, de kaak. Ik kijk naar ogen en hoe die knipperen, naar schouders, handen, hoe iemand zijn hoofd houdt. Er vallen wel hiaten tussen woorden en ik mis soms klanken – sommige klanken zien er hetzelfde uit, sommige klinkers zijn lastig te zien – maar als ik luister, leer ik dat geheel van taal betekenisvol te maken.”
“Een vrijwel doof jongetje zou geen poëzie kunnen schrijven, smaalde een passagier in een bus ooit, toen de vijftienjarige Kaminsky vertelde dat hij gedichten maakte. Hoe wist een dove persoon wat poëzie wás? Zijn vader vertelde hem iets anders. Een verhaal, over een dove man die zijn vrouw vroeg om het hele repertoire van Chopin te spelen op de piano. Zo luid als ze kon. Terwijl zij op de toetsen sloeg, beet de man, zittend op handen en knieën, in het hout van de piano. Dat, zei zijn vader, is poëzie.
Kunstenaar die de wereld veranderde
Kaminsky werd in 1977 geboren in Odessa, nu Oekraïne, toen nog Sovjet-Unie. Zijn ouders vluchtten naar Amerika toen hij zestien was. De man in de bus bewees hij ongelijk toen hij in 2002 debuteerde als dichter. Zijn bundel Dancing in Odessa (2004) werd in vele talen vertaald. De BBC verkoos Kaminsky tot een van de kunstenaars die in 2019 de wereld veranderden.
Deze dagen verschijnt zijn bundel Deaf Republic als Dovenrepubliek in de Nederlandse vertaling van Alfred Schaffer. Aanleiding dus voor een gesprek, via e-mail. Online liplezen is lastig omdat veel van wat non-verbaal gezegd wordt, verloren gaat.
Ander perspectief op de wereld
Wie met Kaminsky praat, ook via e-mail, merkt dat hij een bijzondere opmerkingsgave heeft. Doof zijn, zo zei hij eens, geeft een schitterend ander perspectief op wereld. Vraag je hem die uitspraak toe te lichten, dan neemt hij je mee naar het theater. Naar het schouwspel van een bruiloft, met horenden in de rol van acteurs, en hijzelf, als slechthorende, in het publiek. Wat hij ziet?
“De mondhoeken van de bruidegom. Kijkt hij naar zijn vrouw, dan bewegen die richting zijn ogen. Glimlacht hij naar de ambtenaar van de burgerlijke stand, dan gaan de mondhoeken naar zijn oren. Speelt er een orkestje op de bruiloft? Dan zie ik de handen van de dirigent. De stilte in zijn vingers voor hij zijn dirigeerstokje omhoogtilt. Hoe vervolgens muziek zichtbaar wordt in de lichamen van anderen. Dove mensen zijn niet verbannen naar een stille wereld, zoals mensen die horen wel denken. Doven geloven niet in stilte. Dat is een uitvinding van de horenden.”
Opstand in stilte
Ook Kaminsky’s poëzie is theater. Dovenrepubliek is een bundel in twee bedrijven, met poppenspeler Alfonso, zijn vrouw Sonya en het dove jongetje Petya als hoofdrolspelers. Plaats van handeling is Vasenka, een fictief dorp in een land dat Oekraïne zou kunnen zijn. Als op een dag soldaten het dorp binnenvallen en het dove jongetje Petya doden, omdat hij hun bevelen niet kan horen, komen de bewoners in opstand. Niet met geweren, maar met stilte. Door niets meer te horen, te zwijgen. ‘In de oren van de stad valt sneeuw.’
Misschien ontstond het idee voor deze even tragische als absurde als liefdevolle parabel wel in Kaminsky’s jeugd: “Als jongetje stelde ik me wel eens voor: ‘Stel dat het hele land doof was, net als ik? En dat wanneer een politieagent een bevel gaf, niemand dat zou kunnen horen?’”
Deaf Republic dateert uit 2019. De vorig jaar uitgebroken oorlog in Oekraïne maakte het werk onverwacht actueel. Regels als ‘Ons land is het podium./ (…)/ Een legerjeep zwenkt het plein op, spuwt zijn eigen Sergeant uit’, lezen nu als een omineuze voorspelling. Het maakt Kaminsky verdrietig. “Een nachtmerrie die realiteit wordt, dat wil niemand.”
Heeft u contact met familie en vrienden in Oekraïne?
“Elk jaar ga ik altijd in de zomer naar Oekraïne. Vorige zomer ook, toen het al oorlog was. Verder heb ik veel contact via mail en sociale media. Mensen sturen berichten, hoe ze de grens proberen over te komen. Een vriendin schreef hoe ze met twee honden en één kat op de vlucht was. Twee andere dieren moest ze thuis laten – ‘Sophie’s Choice’ noemde ze het. Toen ze uiteindelijk de grens bereikte, had ze nog maar één hond. Een andere vriend vertelde hoe hij rijen mensen zag lopen, moeders met kinderen. Sommige kinderen huilden, andere hadden een blik in hun ogen als van een volwassen mens.”
Beelden van wat er nu in zijn geboorteland gebeurt, herinneren ook aan zijn eigen kindertijd in Oekraïne.
“Als doof kind ervoer ik het land zonder geluid. Als tiener zag ik de Sovjet-Unie uiteenvallen met mijn ogen. Mijn eerste oorlog woedde op ongeveer twee uur van ons appartement vandaan, in Transnistrië. De explosies zag ik niet, maar wel de vluchtelingen. Een vrouw die een foto in mijn gezicht duwt, haar lippen die druk bewegen. Ik die naar mijn oren wijs: ‘Ik kan u niet horen.’ Ze vraagt het een ander kind. Ik zie alleen die vertrokken gezichtsuitdrukkingen. ‘Heb je mijn dochter gezien?’
“Mijn Oekraïens-Joodse ouders vluchtten in 1993 naar de Verenigde Staten, vanwege toenemend antisemitisme. Wie zou ik geweest zijn als we waren gebleven?”
Kunt u van zo grote afstand iets voor uw vrienden en familie betekenen?
“Ik probeer geld in te zamelen, alles is daar enorm duur geworden, en manieren te vinden om mensen het land uit te krijgen. Maar toen ik een vriend vroeg hoe ik kon helpen, was zijn antwoord: ‘Poetins komen en gaan. Als je iets wilt doen, stuur dan gedichten. We maken een literair magazine.’ Het land is in oorlog en hij vraagt gedichten!”
Onlangs was in deze krant een artikel te lezen over hoe schrijven van poëzie voor Oekraïners een vorm van protest geworden is. Welke rol kan poëzie volgens u vervullen in tijden van oorlog?
“Kort na de inval van Rusland in Oekraïne, schreef een vriendin hoe ze de nachten doorbracht in de metrostations van Kiev, die als schuilkelders gebruikt worden. Ze leest zichzelf en anderen die om haar heen zitten, gedichten voor. Om niet gek te worden. Als ze moe wordt, gaat ze die gedichten vertalen in andere talen, zodat ze iets om handen heeft. Of poëzie ertoe doet? Als iemand die zich onder de grond moet schuilhouden omdat haar stad gebombardeerd wordt, als die gedichten opzegt om te overleven, dan is dat alle bewijs dat poëzie ertoe doet.”
In Dovenrepubliek gaat ondanks de oorlog het leven door. Mensen doen hun dagelijkse dingen, ze vouwen hoedjes van papier, ze vrijen. In het openingsgedicht, dat viral ging toen de oorlog in Oekraïne uitbrak, heet het zelfs: ‘We waren gelukkig tijdens de oorlog’.
“Een oorlog is niet alleen horror. Ook op dit moment zijn er in Oekraïne mensen die trouwen, kinderen krijgen, die kinderen verhaaltjes voorlezen voordat ze gaan slapen, die voor ouderen zorgen, hun lichamen wassen voordat ze ze begraven. Die momenten van tederheid moeten we koesteren. Die helpen te overleven. Daarom moeten we ook niet alleen van crisis spreken, maar van voortbestaan, overleven.”
U schrijft: ‘Leven is liefhebben, beveelt het grote boek./ Maar liefde is niet genoeg –// het hart heeft ook wat dwaasheid nodig!’ Waarom is dwaasheid belangrijk?
“Afgelopen zomer reisde ik naar Odessa, naar mijn oom en tante, om hen naar elders te brengen. Ik vloog vanuit Amerika naar Turkije naar Moldavië en vandaar moest ik nog een eind met de auto. Toen ik bij mijn oom en tante kwam en zei dat ze hun tassen moesten gaan pakken, vroeg mijn tante mij: ‘Eet je wel genoeg?’ Dat vind ik grappig, en tragisch, en absurd. Maar vooral: dat is het leven. Wat er in oorlogstijd overblijft is de zachtheid voor elkaar, de muziek die wij ervan maken.”
Ook in de taal van Dovenrepubliek gaan verschrikking en schoonheid hand in hand. Wanneer Petya neergeschoten op straat ligt, klinkt het: ‘Veertien mensen, de meesten van ons vreemden,/ zien Sonya bij Petya knielen// die midden op straat is neergeschoten./ Ze raapt zijn bril op die schittert als twee munten, balanceert hem op zijn neus.’
Wat maakte dat u ervoor koos in het Engels te schrijven, terwijl dat niet uw moedertaal is?
Kaminsky doet een stap terug in de tijd. Naar 1994, als het gezin net een jaar in Amerika woont en zijn vader overlijdt. Engels begrijpt of spreekt hij dan nog nauwelijks.
“Ik probeer lip te lezen in een nieuwe taal, maar vang alleen wat gepiep van woorden op, flarden, wat spuug, een opgetrokken wenkbrauw. Lippen van de rabbijn die bij de begrafenis van mijn vader weet ik veel zingt. Lippen van een begrafenisondernemer die in het Engels weet ik veel zegt. Mijn moeder, wier Russisch ik ken, die haar lippen stilhoudt. We zijn alleen met vaders afwezigheid in de kamer en ik wil niet dat zij de papieren met aantekeningen over mijn vaders dood vindt, of de verfrommelde schetsen van Russische gedichten op de keukentafel. Dat kan ik haar niet aandoen. Maar mijn hand blijft zoeken naar een pen. En zo doet Engels zijn intrede, de taal van geen van ons beiden. Schrijven in het Engels, begrijp ik jaren later, was vrijheid.”
Dovenrepubliek bevat ook gebarentaal?
“Net als het zwijgen zijn ook die gebaren een manier van de inwoners van Vasenka om zich te verzetten tegen de autoriteiten. Door die gebaren op te nemen, leren lezers wat ze betekenen en worden ze deel van de gemeenschap. En de attente lezer kan er zelfs een boodschap uit opmaken.”
‘Ik ben niet doof/ ik zei gewoon tegen de wereld// zet je gestoorde muziek een tijdje uit’, klinkt het uit de mond van een van de personages uit Dovenrepubliek.
“Poezie”, aldus Kaminky, “helpt ons de meest onmogelijke momenten te verwoorden. Poëzie doet ertoe. Nu meer dan ooit. Als we niets anders meer hebben, dan hebben we altijd nog een handvol woorden in ons hoofd. Een paar dichtregels, een melodie. Onthoud ze. Leer nieuwe uit je hoofd. Bewaar ze op een veilige plek. Misschien heb je ze ooit nodig, bommenwerpers of niet.”
Ilya Kaminsky
Dovenrepubliek
(Deaf Republic)
Vertaling Alfred Schaffer
Podium; 160 blz. €22,99
Doofheid, een opstand, begint
De volgende morgen ontwaakte ons land en weigerde het soldaten te horen.
Wij weigeren in naam van Petya.
Om zes uur ’s ochtends, als soldaten meisjes vleien in de steeg, glijden
meisjes wijzend naar hun oren voorbij. Om acht uur wordt de deur van de
bakkerij midden in het gezicht van soldaat Ivanoff dichtgesmeten, al is hij hun
beste klant. Om tien uur kalkt Mamma Galya NIEMAND HOORT JULLIE op de
hekken van de soldatenbarakken.
Tegen elf uur beginnen de arrestaties.
Ons gehoor verslechtert niet, maar iets stils in ons wint aan kracht.
Na de avondklok hangen gezinnen van de gearresteerden zelfgemaakte
marionetten uit hun ramen. De straten raken leeg, op het piepen van snaren na
en het klop klop van houten vuisten en voeten tegen de gebouwen.
In de oren van de stad valt sneeuw.
Over de dichter
Ilya Kaminsky (1977) werd geboren in Odessa, toen nog Sovjet-Unie, nu Oekraïne. In 1993 kreeg hij met zijn familie asiel in de Verenigde Staten.
Als dichter debuteerde hij in 2002, met Musica Humana. Voor zijn bundel Dancing in Odessa uit 2004 ontving hij verschillende prijzen. In 2019 verscheen Deaf Republic, waaruit al een selectie in Nederlandse vertaling bij Azul Press werd uitgebracht.
Ilya Kaminksy is actief als criticus en universitair docent en vertaalde werk van onder meer de Russische dichter Marina Tsvetaeva. Als juridisch medewerker is hij betrokken bij mensenrechtenorganisaties. Zijn gedicht ‘We Lived Happily During the War’ ging in februari 2022, bij de Russische inval in Oekraïne, viraal op sociale media.
Kaminsky trad in 2012 en 2022 op tijdens het Poetry International Festival in Rotterdam. De BBC noemde hem als een van de twaalf kunstenaars die in 2019 de wereld veranderden.
Lees ook:
Dichters en schrijvers van elders hier op het podium
Op YouTube doen zijn filmpjes het goed: Ilya Kaminsky, een hier onbekende, maar in Amerika veelbekroond Oekraïens-Amerikaanse dichter die vandaag optreedt op Poetry International in Rotterdam.
