Jolande Withuis: ‘Vrouwen zijn pas vrij als ze de moed hebben onvrouwelijk te zijn’

Feminisme blijft noodzakelijk, stelt sociologe Jolande Withuis in haar nieuwe boek Vrouw en vrijheid. De rechten van vrouwen moet je steeds in de gaten houden, zeker met het identiteits- en diversiteitsdenken van tegenwoordig.

Bekend is ze vanwege haar bijzondere biografieën, zoals van Juliana, verzetsheld Pim Boellaard en de vrijgevochten Friese kunstenares Jeanne Bieruma Oosting. En natuurlijk haar Zomergasten-interview in 2012. Nu schreef ze Vrouw en vrijheid, een bundel met beschouwingen.

Voor sociologe en voormalig Niod-onderzoekster Jolande Withuis (73) is dit meer dan een tussenboek. Vrouw en vrijheid behandelt vrijwel alle thema’s die haar als liberaal feministe aan het hart gaan. Het is bovendien zeer actueel: ze spreekt zich fel uit tegen het in haar ogen dogmatische identiteits- en diversiteitsdenken. Het denken waarbij je als enkeling alleen maar bestaat bij gratie van de groep waartoe je op grond van je geboorte wordt geacht te behoren.

Je afkomst is natuurlijk van invloed, zegt Withuis, maar hoeft je leven niet te bepalen. Als historisch socioloog heeft ze bovendien moeite met het hedendaagse ‘leedlijstje’. “We hebben het nu bijvoorbeeld veel over transproblematiek als het over identiteit gaat, maar over klasse gaat het nog maar zelden. In andere culturen tellen andere identiteiten, en een halve eeuw geleden bepaalden hier ook heel andere zaken je leven. Ik ben opgegroeid in een communistisch gezin - wij waren in ieders ogen de vijand, sommige beroepen waren voor ons zelfs verboden. Voor vrouwen maakte het tot kortgeleden ook een enorm verschil of ze gehuwd waren of niet.”

U bent kritisch over de nieuwe identiteit non-binair. Waarom?

“Ik ga in mijn boek terug naar het gedachtengoed van de tweede feministische golf. De jaren zestig en zeventig. Heel belangrijk daarin was het onderscheid tussen sekse en gender. Tussen biologie en cultuur. Wij lieten als wetenschappers op grond van eigen ervaringen en historisch en antropologisch onderzoek zien dat het onderscheid tussen mannelijk en vrouwelijk kunstmatig is.

“Male en female zijn biologische categorieën, maar wat ‘mannelijk’ en wat ‘vrouwelijk’ heet varieert in alle tijden en overal ter wereld. Een heel bevrijdend inzicht. Jongeren die zich non-binair noemen, voelen zich niet specifiek man of vrouw, maar juist een beetje van beide, wisselend of juist geen van beide. Maar het is een misverstand dat dat gevoel uitzonderlijk is. Bijna niemand past in de stereotiepe hokjes vrouwelijk of mannelijk. Mannen zijn onderling buitengewoon verschillend en vrouwen ook.

“Met non-binair hebben we er een categorie bij, terwijl we wat mij betreft het sekse-onderscheid juist moeten opheffen. We moeten ons die vrouwelijke en mannelijke etiketten niet laten opdringen. Pas dan kunnen we toe naar gelijkheid tussen mannen en vrouwen, en ongehinderd zijn wie ze willen zijn. Jij en ik lijken meer op sommige mannen dan op allerlei vrouwen.”

Al was het maar vanwege onze lengte.

“Ja, lang was tot in de jaren tachtig ‘onvrouwelijk’. ‘Echt’ vrouwelijk zijn betekende letterlijk en figuurlijk klein zijn - zwak, hulpeloos en afhankelijk. Zoals vrouwen nu hun leven inrichten, zou rond 1900 onze echtgenoten een wettelijke grond hebben gegeven om ons in een gesticht op te sluiten.

“Ik concludeer in mijn boek dat vrouwen pas vrij kunnen zijn als ze de moed hebben onvrouwelijk te zijn. Dat bedoel ik ook psychologisch: we moeten af van de sociale dwang en de innerlijke drang om altijd aardig te zijn, niet op de voorgrond te treden, je ambities te beteugelen. Altijd te zorgen.

“Laten we niet vergeten dat mannen nog steeds vrijer zijn dan vrouwen en meer ruimte innemen. Wanneer houden ze daar nou eens mee op? Jaren geleden, in de trein terug uit Nijmegen, waar ik doceerde aan de universiteit, vielen mannen soms ongegeneerd tegen me aan in slaap, terwijl ik met mijn benen strak tegen elkaar aan probeerde mijn ogen open te houden. En nog steeds zou het mijn boekverkoop niet bevorderen voor als ik wijdbeens op een foto zou zitten.”

Een psycholoog van het Amsterdam UMC spreekt van een genderrevolutie. Het zijn vooral meisjes die daar op een lange wachtlijst staan om zich te laten opereren. Om maar geen vrouw te hoeven zijn.

“Nederland staat altijd graag vooraan als het gaat om vernieuwingen, maar het is de vraag of we hier zo enthousiast over moeten zijn. Daadwerkelijk van lichaam veranderen is nu de logische optie voor wie zich niet thuis voelt in de dominante sekse-identiteiten. Dat vind ik een achteruitgang.

“Leven in een omgeving waar stereotiepe ideeën over vrouwelijkheid heersen is niet fijn. Als je om die reden besluit van lichaam te veranderen is dat een tragedie. Let wel: ik heb het niet over mensen als schrijver Maxim Februari - die eerst Marjolijn Februari was - die van jongs af voelen dat ze niet in het goede lichaam zitten.”

De enige Britse genderkliniek in Londen moet dit jaar sluiten, wegens klachten. Kinderen van tien kregen daar al puberteitsremmers voorgeschreven.

“Ik deel de zorg dat het veranderen van sekse soms de verkeerde oplossing is. Als het om autisme gaat bijvoorbeeld, of om de somberheid waar iedere puber weleens last van heeft en die deels ook bij het leven hoort. De normale staat van zijn is niet dat je altijd gelukkig en gezond bent.

“Het veranderen van sekse is van een andere orde dan het slikken van een antidepressivum. Daar kun je weer mee ophouden. Er hebben al meisjes spijt van hun transitie. Er lopen processen tegen artsen die hun borsten hebben geamputeerd. Die groeien niet meer aan.”

Op universiteiten speelt het genderdebat ook. Op het University College in Amsterdam zijn er docenten die hun studenten op verzoek aanspreken met ‘hen’ in plaats van ‘hij’ of ‘zij’. Als ze dat vergeten, krijgen ze boze of teleurgestelde blikken of wordt er een klacht tegen ze ingediend.

“Het doet me denken aan het communisme. Als je een verkeerd woord gebruikte, werd je ingedeeld bij de klassenvijand. Er bestaat niet zoiets als het recht om niet gekwetst te worden. Stel je toch voor. Dan kun je de wetenschap vergeten, want elke vooruitgang bestaat voor een deel uit het verwerpen van dingen waar mensen heilig in geloven. Het vrije denken brengt met zich mee dat er mensen gekwetst raken.

“We moeten niet voor iedereen die zich gekwetst voelt een rode loper uitleggen. Tegen iemand die zijn of haar ‘pijn’ als argument gebruikt kun je moeilijk zeggen: misschien heb je ongelijk. Gevoelens zijn gevoelens, die kun je niet tegenspreken. Dus wie zich beroept op gekwetstheid krijgt altijd gelijk. Dat kan thuis, maar niet aan een universiteit en ook niet in het publieke debat.”

U maakt zich zorgen over de toekomst van het feminisme, schrijft u. Jonge feministen zeggen: mensen kunnen op meer dan één manier tegelijk gediscrimineerd worden. Het zogenoemde intersectionalisme.

“Feminisme gaat over vrouwen. Het hele feminisme verdwijnt als je zegt: we zijn tegen alle vormen van onderdrukking, van zwarten, van moslims, van lhbti-plussers… Ja, dank je de koekoek, ik ben ook tegen alle mogelijke onderdrukking. Wie niet, zou ik haast zeggen. Maar ook onderdrukte mensen onderdrukken mensen. Vrouwenbelangen moeten niet ondergesneeuwd raken.”

Bij alles wat u bestudeert, denkt u: maar hoe zit het met vrouwen en hun vrijheid?

“Ja, dat is voor mij echt de kern. In mijn promotie-onderzoek naar communistische verzetsvrouwen ontdekte ik dat zij veertig jaar lang hadden gezwegen over de verkrachting door Russische soldaten van vrouwen die net waren bevrijd uit kamp Ravensbrück. Omdat hun partij, de CPN, in de Koude Oorlog, hardhandig werd bestreden, hielden ze hun mond.

“Ik zag laatst de aangrijpende documentaire On the Record over de Amerikaanse hiphopscene. Daarin vertellen zwarte vrouwen dat ze zijn verkracht door een beroemde zwarte rapper. Ze hadden daarover gezwegen, want als zwarte vrouw klaag je zwarte mannen niet aan; die hebben het al zwaar genoeg.

“Als moslimmeisje mag je in het openbaar ook niet zeggen dat je het thuis afschuwelijk hebt, want dan val je de toch al geplaagde moslimgemeenschap aan. Zo zijn er altijd loyaliteitsconflicten die maken dat vrouwen zich gedwongen voelen te zwijgen.”

U ergert zich aan vrouwen die de westerse aanwezigheid in Afghanistan zagen als imperialisme.

“Ja. Zoals woke-partij Bij1. Ontluisterend. Die offert Afghaanse vrouwen op het altaar van haar ideologie. De westerse aanwezigheid was voor vrouwen juist een verbetering.

“Feminisme is niet per definitie links. En ook niet rechts. Als linkse feministen kwamen we er in de jaren zeventig achter dat de linkse vakbonden de plannen van confessionele politici - vanaf eind 19de eeuw - steunden om gehuwde vrouwen het werken buitenshuis te verbieden. Omdat ze bang waren voor concurrentie en omdat het eten op tijd klaar moest staan. Na de oorlog werd het een soort recht voor arbeiders dat ook zij een auto hadden én een huisvrouw.

“Links is niet vanzelfsprekend solidair met vrouwen. Vroegere feministen als Aletta Jacobs waren meer vrijzinnig democraat en liberaal dan socialistisch. Voor mij betekent feminisme dat je mensen ziet als individu in plaats van als lid van een sekse.”

Maar mensen willen bij een groep horen.

“Dan wel een vrij gekozen groep, hoop ik. Niet een waarbij je wordt ingedeeld of waarin je bent geboren.”

Religies opereren in groepen, het is moeilijk om daaruit te stappen, je verliest alles. Zoals Lale Gül en eerder Ayaan Hirsi Ali.

“Een religie vormt je sociale omgeving. Toch moeten we het van deze mensen hebben. Van de zelfdenkers.”

Met eenzaamheid op de koop toe.

“Ja, dat is de prijs. Ik heb zelf geen kinderen en nauwelijks familie. En helaas heeft het protestantse deel van die weinige familie mij in de ban gedaan vanwege mijn boek over mijn vader - Raadselvader. Maar ik was natuurlijk doodongelukkig geworden als ik door een gezin niet had kunnen schrijven.

“Dat neemt niet weg dat ik oprecht jaloers kan zijn als ik in een Engelse detective op tv mensen op zondagochtend gezellig naar de dorpskerk zie gaan. Niet vanwege het geloof - ik geloof niet - maar om de aanspraak. Even een praatje maken. Dat heeft iets aantrekkelijks.

“Als samenleving zijn we er nog niet in geslaagd het sociale en levensbeschouwelijke gat te vullen dat de ontzuiling heeft geslagen. Wat zou ik blij zijn met een sociëteit voor intellectuele en artistieke vrouwen hier bij mij in Zutphen. Helaas, zoiets is hier niet.”

Lees ook:
De levenslessen van sociologe Jolande Withuis: vrijheid van denken is het allerhoogste

Na haar succesvolle biografie over Juliana zoekt socioloog en schrijver Jolande Withuis (67) het dichter bij huis: ze is bezig met een boek over de relatie met haar vader, die in 2009 overleed. Haar communistische jeugd voelde verre van veilig.

Nee, van haar verknipte familie moest schilderes Jeanne Oosting het niet hebben

Bij leven werd ze alom geroemd, toch is kunstenares Jeanne Oosting nu al weer bijna vergeten. Waarom, vraag je je af als je de biografie van Jolande Withuis leest. Die maakt heel nieuwsgierig naar het werk van de vrouw die gewoon haar gang ging.