Ilja Leonard Pfeijffer vraagt veel van de lezer met monumentale roman over Alkibiades en wat zijn tijd ons te vertellen heeft

Ilja Leonard Pfeijffer duikt in het leven van Alkibiades – politicus, strateeg, vriend van Socrates – en trekt lijnen tussen toen en nu. Dat levert taaie geschiedschrijving op, en een smakelijke avonturenroman.

Hij is een fenomeen, Ilja Leonard Pfeijffer, laten we dat vooropstellen. Ieder boek van hem verrast, met ieder boek probeert hij iets nieuws uit, van Het Grote Baggerboek tot La Superba, en van Peachez tot Grand Hotel Europa, boeken die bol staan van de spot, ironie en absurditeit, maar ook totaal anders zijn.

Nu is er Alkibiades, en tja, anders is niet echt het goede woord. Uniek? Ook wat bleekjes. Pfeijffer schreef met Alikibiades een monumentale historische roman, zijn meest ambitieuze én meest serieuze. Je zou kunnen zeggen dat Alkibiades de meest grootschalige historische roman is die we ooit in het Nederlands taalgebied gezien hebben: het boek is voorzien van een gigantisch notenapparaat en literatuurvermelding. Tweehonderd pagina’s van de bijna duizend. Ongekend voor fictie.

Omstreden en kleurrijke figuur

Alkibiades is een Grieks politicus, strateeg, generaal, avonturier en levensgenieter. Een omstreden en kleurrijke figuur, wiens leven vrij goed gedocumenteerd is. Alkibiades’ politiek actieve leven valt globaal samen met de Peloponnesische oorlog (431-404 voor Christus), die woedde tussen de stadstaat Athene en Sparta.

Volgens de contemporaine historicus Thucydides, die een standaardwerk over de oorlog schreef en één van Pfeijffers voornaamste bronnen is, was het de meest verwoestende oorlog tot dan toe. Athene was superieur op zee, Sparta op het land. Uiteindelijk verslaat Sparta de Atheense vloot in de Slag bij Aegospotami. Alkibiades is een Athener, een democraat in hart en nieren (dat is tenminste wat Pfeijffer van hem maakt) en een vertrouweling van de filosoof Socrates.

Zijn wat liederlijke levenswandel maakt hem kwetsbaar voor zijn vijanden. Hij vlucht van Athene naar Sparta (hoogverraad!), en van Sparta naar Perzië. Dankzij zijn spreekkunst raakt hij altijd op vertrouwelijke voet met de machtigste personen – en beïnvloedt zodoende de geschiedenis. Het onmogelijke gebeurt: Alkibiades keert terug naar Athene, met het doel de staat naar de zege op Sparta te leiden en de democratie te herstellen. Het loopt allemaal anders.

Bent u er nog?

Pfeijffer laat Alkibiades zijn levensverhaal zelf vertellen, wanneer hij zich noodgedwongen schuilhoudt op het platteland. Hij richt zijn verhaal tot de Mannen van Athene, de aanspreektitel van de democratisch gekozen bestuurders. Vormelijk taalgebruik ligt dan voor de hand, en ja, ook dat kan Ilja Leo­nard Pfeijffer – helaas is de lezer daar het slachtoffer van, want die moet zich door verhandelingen worstelen als deze: ‘Het konvooi van de satraap werd per schip overgezet naar Priene, aan de overkant van de Golf van Ikaros, waarin de Maiandros uitmondt, en van daar trokken we over land naar Ephesos, dat toegang verschaft tot een Perzische weg landinwaarts door de vallei van de Kaystros naar de pas over het Tmolosgebergte en Sardis’. Bent u er nog?

De grote strateeg wordt ineens mens

Gelukkig is de toon vaak ook heel levendig, bijvoorbeeld in de dialogen tussen Alkibiades en Socrates, of Alkibiades en zijn echtgenoten. Pfeijffer wordt steeds beter in het schrijven van sterke vrouwelijke personages. Ook goed op dreef is hij in actiescènes, de ontsnappingen, verkleedpartijen, gevechten, verleidingsscènes. Helaas komen er steeds weer saaie politieke en strategische verhandelingen tussendoor. Bladzijdenlang werken we ons dan weer door een Pfeijffer-versie van verslagen van Thucydides en Xenophon heen.

Zou Pfeijffer zelf soms niet moe geworden zijn van dit boek? Het kwam soms bij me op, vooral op de momenten dat het leven weer terugkeert in de tekst, het ouderwetse schrijfplezier. Eén van de beste passages uit het boek is het bezoek van Alkibiades aan zijn kinderen, die hij door al zijn omzwervingen jaren niet heeft gezien. Zijn dochtertje kijkt hem brutaal aan en zegt: ‘Wat kom jij hier doen?’ De grote strateeg staat met een mond vol tanden en wordt ineens mens.

Maar Pfeijffer wilde meer met dit boek dan alleen het leven beschrijven van ‘de mooiste man van Griekenland’. Zijn thematiek is urgent en actueel: hij ziet parallellen tussen Athene in de vijfde eeuw en onze tijd, in de fase waarin de democratieën zich bevinden. Veel passages lezen als een directe waarschuwing van de schrijver aan ons, bijvoorbeeld over het gevaar van populisme: ‘Het volk heeft een diep wantrouwen opgevat jegens de elite. Iedereen die de moed opvat om te denken dat hij iets beter weet dan het volk, wordt als een volksvijand uitgejouwd, beschimpt, bedreigd en afgevoerd.’

Eén statement

Onze democratie bevindt zich in een soort eindfase, zoals Athene in die tijd, dat is Pfeijffers punt. Hij manifesteert zich zodoende opnieuw als een schrijver die één statement wil maken op zoveel mogelijk verschillende manieren. Dat deed hij in Grand Hotel Europa over het fenomeen massatoerisme, hij doet het in Alkibiades over de teloorgang van de democratie. Hij heeft natuurlijk gelijk, maar ja, al dat gelijk… noch de politiek noch de literatuur is daar ooit veel mee opgeschoten.

Feitelijk klopt alles in dit boek, Pfeijffer houdt op bewonderenswaardige wijze overzicht over al zijn bronnen. De beperkte speelruimte van de romanschrijver die tegelijk historicus is maakt dit epos ook tot een merkwaardig boek: het is het ene moment een taai stuk geschiedschrijving, het andere een opstel over staatsvormen, en dan weer een smakelijke avonturenroman.

In het twaalfde boek heeft Pfeijffer nog een verrassing in petto, en hij weet je ten slotte óók nog te ontroeren. Alkibiades is veel, te veel misschien, en ergens ook te weinig, want is het niet té klip en klaar allemaal? Wat valt er nog te interpreteren, waar zit de meerduidigheid? Maar welke bezwaren je ook oppert, je neemt na de laatste bladzijde node afscheid van Alkibiades, de man die streefde en faalde in schoonheid.

Ilja Leonard Pfeijffer
Alkibiades
Arbeiderspers; 943 blz. €34,99