Hoe kaas codetaal werd voor rechts-extremisten

De simpele slogan ‘Kaas is de baas’ begon als internethumor, maar werd door extreemrechts gekaapt. Hoe, beschrijft Ernst van den Hemel in deze voorpublicatie uit Kaas = NL?, een bundel met beschouwingen over koeien, zuivel en identiteit.

Demonstraties tegen de bouw van asielzoekerscentra en de komst van asielzoekers waren in 2015 en 2016 groot nieuws. Er ontstond maatschappelijk debat over het draagvlak voor vluchtelingenbeleid, toenemende polarisatie en radicalisering, en ook verontwaardiging over de grofheid waarmee de protesten gepaard gaan.

Zo ook tijdens een demonstratie in ’s-Gravenzande op 16 februari 2016. Die vond plaats op een locatie waar opvang van 275 asielzoekers gepland was. Mensen die zich presenteerden als lokale bezorgde burgers uitten hun zorgen over de invloed van de komst van asielzoekers, maar de demonstratie trok ook beschonken jongeren. Die zongen en scandeerden ludiek bedoelde leuzen waaronder ook de slogan ‘Kaas is de baas’. Die was ik vaker tegengekomen bij protesten tegen asielzoekerscentra. Op mij had het in eerste instantie een wat bevreemdende uitwerking. Wat heeft kaas met asielzoekers te maken?

De eerste tweets uit 2011 waarin Kaas is de baas voorkomt, verschenen in een context van absurde internethumor en memes. Ze verwijzen naar een filmpje van het absurdistisch-humoristische YouTube-kanaal Kud. In het fimpje ‘Yea I’ll Tweet it’, gepost op 9 maart 2011, live-tweet een blauw penisvormig cartoon-figuurtje alles wat hem overkomt. Zo volgen we een dag waarin wakker worden, ochtenderectie, ontbijt, aankomst op werk, ontslag en zelfmoordpoging allemaal tegelijk op Twitter gezet worden, telkens gevolgd door het refrein: ‘Yea I’ll Tweet it!’. Het catchy liedje werd behoorlijk populair en is in totaal meer dan 3,4 miljoen keer bekeken.

Bij dit filmpje draait het niet om zaken als asielzoekers en identiteit; het gaat over sociale mediaverslaving. Dat verandert wanneer een screenshot met een specifieke zin uit het liedje een eigen leven gaat leiden. Op het moment dat het cartoonfiguurtje zijn ontbijt nuttigt zien we een tweet op het scherm waarin staat: ‘Kaas is de baas’.

Het is deze zin, Kaas is de baas, die in het jaar na plaatsing van het filmpje viraal gaat. Ook nu is politiek nog ver te zoeken. Veelal jonge twitteraars tweeten simpelweg ‘kaas is de baas’. Volgers die zich afvragen waar deze zin vandaan komt krijgen als antwoord: ‘Kaas is de baas komt van Kud’, of ‘gewoon random lol’. Anderen tweeten een foto van hun broodjes kaas, of een anekdote over hun ontbijt of iets anders uit hun leven met kaas, met de hashtag #kaasisdebaas.

Kaasboeren springen handig in op de populariteit door het in reclames te gebruiken. Weer anderen verbinden de zin aan het bekende kinderrijmpje door te stellen: ‘Iene Miene Mutte, Kaas is de Baas’. Kaas is de baas wordt ook de Twitter-handle van een eigen account dat uitsluitend kaas-gerelateerde memes retweet. Lang verhaal kort: Kaas is de baas wordt een meme.

Krijg de tyfus

Vervolgens vallen de aantallen flink terug in de jaren 2013 en 2014. Dit is niet ongewoon, memes en rages gaan per definitie viraal om daarna weg te zakken. Maar dan zien we een opleving in de jaren 2015 en 2016. Nu duikt Kaas is de baas op in de context van demonstraties tegen migratie, asielzoekerscentra en islam. Rond deze tijd begin ik de slogan tegen te komen in mijn onderzoek naar extreemrechts in Nederland.

Zo rapporteert de Nederlandse Volks-Unie (NVU) over een demonstratie in oktober 2015:

‘AZC WEG ERMEE! ISIS ISIS KRIJG DE TYFUS!

KAAS IS DE BAAS! Het nationale verzet! Betrouwbaar! Vastberaden en strijdbaar! 80 volksgenoten paraat voor Volk, Vlag en Staat!’

De zinnen komen ook voor op de website en het Twitteraccount van de extreemrechtse militie Dutch Self Defense Army (DSDA). Zij bieden T-shirts aan met voorop de tekst ‘Ieder voor zich, DSDA voor allen’ en achterop de slogan Kaas is de Baas. De Facebookgroep Nederland Mijn Vaderland post een afbeelding met daarop de tekst ‘ik ben een Nederlander. Ik ben blank en ik ben er trots op!’ Daaronder staat de boodschap ‘#like als jij een trotse Nederlander bent! Kaas is de baas!’ We zien hier dat de slogan staat voor wit Nederland en gebruikt wordt door onmiskenbaar extreemrechtse organisaties.

Bekende gezichten

Waar dergelijke organisaties in de marge opereren (geïllustreerd door de lage aantallen retweets), vindt er tegen het eind van 2015 en in het voorjaar van 2016 iets opvallends plaats. Tweets die de slogan Kaas is de baas bevatten worden vanaf die periode vaker gedeeld.

Het is de tijd waarin de demonstraties tegen de bouw van asielzoekerscentra en de komst van asielzoekers talrijker worden en een breed publiek bereiken. Veel demonstraties worden georganiseerd onder de naam DTG (Demonstranten Tegen Gemeenten). DTG presenteert zichzelf als alliantie van bezorgde lokale burgers die tegen de bouw van asielzoekerscentra in hun wijken zijn en weet in die jaren in meerdere gemeenten honderden mensen op de been te brengen. Alhoewel DTG zegt uit bezorgde bewoners te bestaan, hebben onderzoekers als Sarah de Lange en Nikki Sterkenburg er op gewezen dat bij DTG veel bekende gezichten van extreemrechts te vinden zijn.

Dit past binnen een bredere ontwikkeling in deze ­jaren. Extreemrechtse organisaties en activisten presenteren zich als ‘bezorgde burgers’, ze spreken daarbij een codetaal die een brede onvrede probeert op te wekken en te kanaliseren. Ze laten daarbij expliciete verwijzingen naar extreemrechtse ideologie vaak op de achtergrond. Met beeldtaal, symboliek en humor worden ­extreemrechtse standpunten zo voor een breder publiek verpakt.

Dit is te zien bij de eerdergenoemde demonstratie in ’s-Gravenzande. In een reportage van PowNews op 17 februari 2016 is te zien hoe jongeren opruiende leuzen scanderen. Er heerst een ludieke sfeer met lacherigheid, provocaties en drankgebruik. Tegen deze achtergrond legt een demonstrant voor de camera’s uit wat de leus voor hem betekent:

Interviewster: ‘Waarom roepen jullie kaas is de baas?’

Woordvoerder: ‘Nou, het is hier de plek van kaas, en kaas is de baas hier’.

Interviewster: ‘Kaas is de baas klinkt alsof je een ­beetje last hebt van xenofobie...’

Woordvoerder: ‘Nou dus? Heb jij last van xenomanie ofzo? (...). Dat je gewoon een voorkeur hebt voor alles wat zwart en islamitisch is? Dat je gewoon met je benen wijd gaat liggen voor alles wat zwart en islamitisch is?’

De vermeende bedreigingen van wit Nederland

Kaas staat bij deze woordvoerder voor wit Nederland. Witte Nederlanders moeten de baas blijven (of weer de baas worden). De slogan Kaas is de baas geeft uiting aan de wens zich teweer te stellen tegen de vermeende bedreigingen van wit Nederland: vijanden van buiten (‘alles wat zwart en islamitisch is’) en gevaren van binnen (‘xenomanie’).

Daarnaast laat dit citaat zien dat voor de woordvoerder deze kwesties ook samenhangen met verbeeldingen van seksueel geweld. De interviewer, een witte vrouw, wordt bij het kritisch bevragen van de slogan beschuldigd van seksuele onderdanigheid aan ‘zwarte’ en ‘islamitische’ mannen. Deze anonieme bezorgde bewoner blijkt later een bekende extreemrechtse activist uit Rotterdam en zelf-verklaard FvD-lid te zijn (voordat zijn lidmaatschap omstreden wordt vanwege vermeende neo-nazistische sympathieën).

Straattaal

Waarom werkt Kaas is de baas zo goed als slogan? Om te beginnen is de identificatie van Nederland met kaas oud. In de zeventiende eeuw staat Nederland al internationaal bekend vanwege de kaasexport, kaaskop wordt al in 1830 gebruikt om Hollanders mee aan te duiden. Recenter wordt in de populaire verbeelding en in reclamecampagnes als die van Zeeuws Meisje en Frau Antje een nostalgisch beeld van Nederland gekoppeld aan zuivel.

In de 21ste eeuw wordt kaas daarnaast in straattaal gebruikt om witte Nederlanders mee aan te duiden (zoals anderen mocro en suri worden genoemd). De wijze waarop Kaas is de baas gebruikt wordt door extreemrechts speelt handig in op deze historische lagen door te verwijzen naar een geïdealiseerd en wit Nederland dat bedreigd wordt door de komst van asielzoekers.

Zo gaat de slogan werken als dog-whistle of hondenfluitje; een niet-expliciete racistische uiting die alleen door insiders begrepen wordt. De slogan is daarmee ­onderdeel van een bredere ontwikkeling waarin extreemrechtse ideologieën op nieuwe manieren voor het voetlicht gebracht worden. Organisaties die zich als ‘bezorgde bewoners’ presenteren, mobiliseren brede onvrede en brengen zo onversneden racisme aan de man. Zorgen over een geïdealiseerd Nederland, gesymboliseerd door zuivelproducten en agrarische werklust worden zo gekaapt en in extreemrechts vaarwater gebracht.

Het is maar een lolletje

De slogan Kaas is de baas komt in eerste instantie op ­humoristische wijze terecht op het internet en deze ­absurdistische kant blijft aanwezig op de demonstraties. Er wordt gelachen, de slogan heeft iets knulligs. Meerdere onderzoeken wijzen uit dat extreemrechts en alt-right codetaal gebruiken waarin transgressie en ironische humor gepaard gaan met politiek extremisme. Het is zowel een manier om witte suprematie uit te drukken als een manier om op ironisch-provocatieve wijze altijd te kunnen zeggen dat het maar een lolletje is. Ophef kan weggewimpeld worden als zoveelste voorbeeld van doorgeslagen wokeness (‘is kaas nu ook al racistisch?!’).

Wat leert deze geschiedenis nu? Het gebruik van humor en nationale symbolen is een belangrijke strategie van hedendaags extremisme. Dat was zo in 2015 en 2016, en dat is ook zo in het heden. Vandaag zijn boer en boerenproducten populaire symbolen van brede maatschappelijke onvrede. En wie of wat er precies bedoeld werd bij de boerenprotesten kon flink uiteenlopen. De sprekers op de recente boerendemonstratie spraken over stikstofbeleid, maar ook over wat in hun ogen The Great Reset is; omvolking waarbij boeren moeten wijken voor asielzoekers, een grimmige toekomst waarin we geen kaas meer eten maar sprinkhanen.

Het is goed mogelijk dat onvrede verder gekaapt wordt door extreemrechts. Ook vandaag klinken er in appgroepen en tijdens demonstraties stemmen die protest richting extreemrechts willen bewegen. Dat gaat soms middels onwaarschijnlijke symbolen. Kaas leent zich hier goed voor vanwege de associaties met Nederlandsheid, witheid en absurde humor.

Het is overigens niet het enige zuivelproduct waar dit voor geldt. Wie een ander voorbeeld zoekt kan ‘melk de witte motor’ en ‘racisme’ googelen. De volgende controverse dringt zich alweer aan.

Lees ook:
‘Kaas = NL?’ gaat de stal in, vertelt het verhaal van Jantje Kaas en onthult het geheim van Texelse kaas
De essaybundel Kaas = NL? is een smakelijk boek vol bespiegelingen over kaas en onze identiteit, schrijft Elias van der Plicht.