Hoe het huwelijk van Winnie en Nelson Mandela van meet af aan gedoemd was te mislukken

Hun levens waren innig verstrengeld en toch leefden ze ieder in hun eigen wereld. In Winnie & Nelson beschrijft Jonny Steinberg hoe het huwelijk tussen Nelson en Winnie Mandela van begin af aan onder grote spanning stond.

Thuis in de kast staat een boek uit de jaren tachtig van de vorige eeuw. Het gaat om Een stuk van mijn ziel, de herinneringen van Winnie Mandela gelardeerd met foto’s en brieven van haar gevangengezette echtgenoot Nelson. Hij kon rekenen op toenemende internationale aandacht en was achter de tralies vooral een symbool geworden. De echte Nelson was na decennia detentie echter een ­onbekende.

Winnies strijd was zichtbaarder. Met regelmaat dook ze op in de televisiejournaals, als ze vooropging in verzet of weer eens was dwarsgezeten door de Zuid-Afrikaanse regering. De flaptekst van Een stuk van mijn ziel beschrijft Winnie als ‘moeder van de natie’ en ademt een en al bewondering: ‘Wat haar kenmerkt is niet alleen persoonlijk en politiek charisma. Achter haar warme uitstraling gaat een hartstochtelijk engagement en een onbuigzame wil schuil.’

Later kantelde het beeld. Niemand repte meer van een warme uitstraling. Eind jaren negentig gold Nelson Mandela, president van het nieuwe Zuid-Afrika, als een moderne, vrijwel onfeilbare heilige. Zijn inmiddels ex-vrouw Winnie, schuldig bevonden aan betrokkenheid bij de ontvoering van en de moord op de veertienjarige jongen Stompie Seipei, werd vooral afgeschilderd als een kwaadaardige heks.

Hij was een gescheiden man, zij had een minnaar; dat hoorde niet

De witte Zuid-Afrikaanse non-fictieschrijver Jonny Steinberg gaat in Winnie & Nelson. Portret van een huwelijk op zoek naar het ware verhaal van het paar. Hun verbintenis had vanaf het allereerste begin een sterke politieke component, maar geen van beiden kon vermoeden hoezeer hun publieke personage hun privélevens in de weg zouden gaan zitten en welke littekens hen gaandeweg voorgoed zouden tekenen.

Nelson Mandela (1918-2013) en Winnie ­Madikizela (1936-2018) trouwden in 1958. Hij kwam uit een eerste huwelijk. Zij, bijna een generatie jonger, hield er een minnaar op na. Dat verhaal paste niet bij de seksuele mores van die tijd en niet bij Mandela’s positie. Het persoonlijke en het publieke wrongen al meteen. Ze hadden slechts spaarzaam tijd samen; ze voerden vooral strijd en leefden als symbool voor miljoenen andere inwoners van Zuid-Afrika.

Winnie deed in trots en vastberadenheid nauwelijks onder voor haar echtgenoot, de ANC-voorman. Voor Nelson geldt dat de man en de mythe door elkaar gingen lopen toen hij in 1961 uit voorzorg onderdook, nadat hij door het regime was beschuldigd van hoogverraad. Drie jaar later kreeg hij levenslang voor het voorbereiden van een guerrillaoorlog en werd de gevangenis op Robben­eiland zijn gedwongen thuis. Het had slechter kunnen aflopen, want er werd rekening gehouden met de doodstraf.

Als dochter Zindzi langskomt, denkt Nelson dat het Winnie is

Steinberg, die eerder lof oogstte met true crime, verweeft hun grotendeels gescheiden levens op vernuftige en vooral indringende wijze. Soms weet hij met een enkele scène de ontwikkeling van het huwelijk te tekenen. Veelzeggend is het moment waarop de gevangen Nelson zijn bezoekende dochter Zindzi aanzag voor Winnie.

Precies daar zit een deel van de pijn. Nelson idealiseerde de jongvolwassen Winnie, op wie hij eind jaren vijftig verliefd was geworden. Hij werd ondertussen een wat ouderwetse patriarch, die dacht dat hij wist wat goed voor haar en hun kinderen was. Aan dat bevroren beeld kon Winnie onmogelijk voldoen, want zij groeide onvermijdelijk door.

In de vijandige omgeving van de gevangenis, 27 jaar zou hij zitten, was Nelsons wereld klein. Hij keerde naar binnen, ontwikkelde dagelijkse ritmes en bleef sterk dankzij zijn verbeeldingskracht en het lezen van talrijke biografieën van staatsmannen.

Vrijwel steeds bleef hij in staat om zich een leven na gevangenschap voor te stellen. In zijn hoofd voerde hij de diplomatieke gesprekken die hij nooit had kunnen voeren. Alles ondergaan en zo het regime ongemak bezorgen en ontmaskeren, was vanaf het ­begin van zijn gevangenschap een van zijn voornaamste tactieken.

Winnie radicaliseerde onder druk van voortdurende pesterijen en verhoren

Winnie nam nooit genoegen met een leven als ‘vrouw van’. Ze koos haar eigen koers. Dat kon ook niet anders, gescheiden levend van haar echtgenoot. Al bij zijn veroordeling in 1964 sprak ze als moeder van de natie. Onder druk van de aanhoudende pesterijen, verbanning, verhoren en eigen gevangenschap radicaliseerde ze. Drank, drugs en verkeerde mannen om haar heen hielpen in een wat later stadium ook niet.

Voor zijn detentie leefde Nelson zelf evenmin monogaam. Hij overwoog midden jaren zestig een scheiding, maar zag daar mede op advies van boezemvriend, strijdkameraad en mentor Walter Sisulu vanaf.

Steinberg laat zien hoe Nelson niet altijd het vermogen had om zich in Winnie te verplaatsen. Toen het hoofd van het Zuid-Afrikaanse gevangeniswezen in de aanloop naar de vrijlating had bedacht dat Winnie bij ­Nelson op het gevangenisterrein kon gaan wonen, vond Nelson dat een te overwegen idee. Voor Winnie was het onbestaanbaar dat hij dat van haar vroeg en dat zij zich vrijwillig zou laten insluiten door het bewind dat haar zolang het leven zuur had gemaakt.

Wat stoort: de voortdurende nadruk op Winnies erotische uitstraling

Wat na verloop van tijd begint te storen in Winnie & Nelson is de nadruk die de auteur bij herhaling legt op de erotische uitstraling van Winnie. Mogelijk maakte ze bij gelegenheid gebruik van haar verschijning, maar door er steeds weer op terug te komen, lijkt de schrijver zelf haast verlekkerd naar zijn onderwerp te kijken.

Bovendien zit er veel van horen zeggen bij. Winnie zou volgens ‘adembenemende verhalen’ heel dicht bij het hoofd van de Zuid-Afrikaanse veiligheidsdienst zijn gekomen en daarna zijn stropdas hebben recht-­getrokken. En tijdens een verhoor raakte een andere functionaris behoorlijk in de war toen Winnie in zijn aanwezigheid de knoopjes van haar blouse openmaakte.

Misschien is het werkelijk zo gegaan. Maar het kan evengoed fantasie zijn, want het past in bekende racistische patronen, waarbij zwarte vrouwen als niets meer dan seksuele wezens worden gezien.

Was Nelson niet vooral een door witte mensen geregisseerde leider?

Aan het eind van zijn boek stelt Steinberg terecht vast dat reputaties aan verandering onderhevig kunnen zijn.

Die van Nelson Mandela begon in Zuid­-Afrika al af te brokkelen voor zijn dood. Was hij niet vooral een door de witte mensen geregisseerde leider? Zij hadden de voorwaarden gesteld voor de transitie die het land doormaakte. Hun bevoorrechte positie bleef vrijwel onaangetast en de rest van Zuid-Afrika was verraden.

Met name jongeren gingen op zoek naar andere leiders, personen die eveneens waren onderdrukt, maar die zich radicaler en compromislozer opstelden. Ze kwamen uit bij mensen als Steve Biko, Robert Sobukwe en ook bij Winnie Mandela.

Het goede van Winnie & Nelson is dat Steinberg wegblijft van de zwart-witvoorstellingen. Hij maakt levende mensen van zijn hoofdpersonen, met hun goede en hun slechte kanten.

Daar bovenop toont hij onomwonden hoe een onmenselijk regime als dat van de opeenvolgende apartheidsregeringen in Zuid­-Afrika een man, een vrouw en hun relatie vervormde en zelfs misvormde. Weinig was echt sprookjesachtig, ondanks het gesponnen web van verhalen.

Jonny Steinberg
Winnie & Nelson. Portret van een huwelijk
(Winnie and Nelson. Portrait of a Marriage)
Vert. Marianne Palm, Nicole Seegers en Aad Janssen
Atlas Contact; 576 blz. € 34,99