Het leven achter de Muur was niet enkel grauw, schrijft Katja Hoyer

De Duits-Britse historicus Katja Hoyer rekent af met het eenzijdige beeld dat we van de DDR hebben. In Achter de Muur belicht ze de veelkleurige geschiedenis van Oost-Duitsland.

Als vierjarige stond Katja Hoyer op 7 oktober 1989 op het draaiende bezoekersplatform van de Fernsehturm in Oost-Berlijn. “Pap, kom eens kijken. Het zijn net mieren”, riep ze, kijkend naar het krioelende stadsleven zo’n tweehonderd meter lager. En daarna: “Kijk dan! Er staan ook een hoop politieauto’s.” Die laatste opmerking verontrustte Hoyers vader. Hij voorzag ongeregeldheden. Daar kon hij met een kleuter, een zwangere vrouw en een baan als luchtmachtofficier beter bij wegblijven. Het gezin Hoyer vertrok in allerijl naar huis.

Daar, bovenop een van de belangrijkste symbolen van de moderniteit en van de dynamiek die de Democratische Republiek Duitsland (DDR) wilde uitstralen, was Hoyer heel even getuige van het begin van het einde. Een jaar later was het toen ondenkbare een feit: de twee Duitslanden vormden één land.

Mag de geschiedenis van de DDR er wel zijn?

Het vierjarige meisje van destijds is inmiddels historicus. Ze stelt in haar boek Achter de Muur. Oost-Duitsland 1949-1990 duidelijke vragen over de geschiedenis die voorafging aan dat moment op de televisietoren en de razendsnelle veranderingen in de jaren daarna. Is het verhaal over de DDR niet al te eenzijdig? En mag de geschiedenis van Oost-Duitsland er überhaupt wel zijn, of wordt van de burgers van die verdwenen staat na alle andere aanpassingen gevraagd of ze hun historie willen vergeten?

Op beide vragen luidt het antwoord volgens haar – spoileralert! – bevestigend. Veel geschiedschrijving benadrukt het dictatoriale, de alomtegenwoordige Stasi en het grauwe van Oost-Duitsland. Voor de meer kleurrijke kanten, zoals het wegvallen van klassenverschillen, de mate van gendergelijkheid, de sociale zorg en de geboden vrije tijd, is minder ruimte. De algemene teneur: gum die DDR-decennia maar zoveel mogelijk uit. Het systeem van toen leidde tot niets. Alles wat lijkt op vasthouden aan dat starre verleden kan alleen maar een voortvarende toekomst in de weg staan.

Hoyer, die behalve boeken ook bijdragen schrijft voor gerenommeerde media als The Washington Post, Die Welt en The Spectator, vermijdt nostalgie, waarbij terugverlangen naar wat is geweest vaak hand in hand gaat met een soort DDR-camp (heimwee naar Trabanten, het Ampelmännchen en andere typisch Oost-Duitse parafernalia). Maar haar Achter de Muur rekent wel af met een eendimensionale weergave van 41 jaar historie.

Soms te rooskleurig

Alleen als ze in de hoofden kruipt van de burgers in de eerste jaren van Oost-Duitsland roept ze soms een te rooskleurig beeld op. Ja, op momenten was er een zekere tevredenheid waarneembaar, stelt ze terecht. Maar heeft dat te maken met waardering voor de toenmalige regering of met het afsluiten van een lange periode waarin het meest basale (veiligheid en de eerste levensbehoeften) vaak onzeker waren? Wie voor het eerst sinds lang weer enige zekerheid lijkt te hebben mort niet over vrijheidsbeperkingen en andere totalitaire dwang.

Daar staan veel verhelderende inzichten tegenover. Het meest verrassende is de duidelijkheid die Hoyer verschaft over alle verschuivingen in de relatie tussen de Sovjet-Unie en haar vazalstaat Oost-Duitsland. Bij de meeste mensen zal toch het beeld bestaan van een regering in Oost-Berlijn die tot vlak voor het einde trouw uitvoerde wat Moskou opdroeg, maar het zat allemaal veel ingewikkelder in elkaar.

Het beste jongetje in de klas

Uit Russische ballingschap teruggekeerde Duitse communisten lieten zich vanaf mei 1945 in het oostelijk deel van Duitsland vrijwel volledig leiden door hun ideologische kadaverdiscipline. De nieuwe leiders deden, ondanks de dramatische puinhoop en de getekende burgers die ze aantroffen, hun uiterste best om zo snel mogelijk het beste jongetje in de klas van de Internationale te worden. Een zo getrouw mogelijke kopie van de Sovjet-Unie was hun ultieme doel.

Van Stalin hoefde dat aanvankelijk niet zo nodig. Hij stelde zich pragmatisch op en er was hem veel aan gelegen dat de verhoudingen met de andere geallieerde machten goed bleven. Streven naar een afzonderlijk Oost-Duitsland paste niet bij die strategie van de hoogste macht in het Kremlin.

Nerveuze spanning

In wezen kwam de DDR ter wereld als een ongewenst kind. Stalin zag het tandenknarsend aan en begreep dat de dingen, onder toenemende ijzigheid van de ontstane Koude Oorlog, liepen zoals ze liepen. De drie westelijke bezettingszones keurden op 8 mei 1949 een nieuwe grondwet goed. De proclamatie van de Bondsrepubliek Duitsland vond twee weken later plaats. De oostelijke tegenhanger, de DDR, kon toen niet meer uitblijven en werd op 7 oktober van hetzelfde jaar uitgeroepen.

De nerveuze spanning hield daarna aan. In een nota stelde Stalin in 1952 een opmerkelijke deal voor: een hereniging van Duitsland was wat hem betreft mogelijk, als het land beloofde neutraal te blijven. Het kwam nooit tot serieuze gesprekken tussen de grootmachten over dit voorstel. Het gaf de DDR, die zijn best deed de meest betrouwbare voorpost van het Sovjetrijk te zijn, wel het gevoel dat Moskou het pionnetje Oost-Duitsland elk moment kon offeren in het geopolitieke schaakspel van de Koude Oorlog.

De DDR-leiding moest zich geregeld komen verantwoorden bij die van de Sovjet-Unie en zag zich dan genoodzaakt terug te komen op eerder aangekondigde stappen.

Socialisme in de kleuren van de DDR

Van de jaren tachtig van de vorige eeuw resteert vooral het beeld van een open, veranderingsgezinde Gorbatsjov en een behoudende Honecker, wiens houdbaarheidstermijn was verstreken. Ook hier is de historische werkelijkheid gelaagder. De Sovjet-Unie bleek zelf sta-in-de-weg, toen het tot toenadering kwam tussen de Oost-Duitse communistische partij en de West-Duitse sociaal-democraten, en zich een redelijke verstandhouding begon te ontwikkelen tussen de leiders van de landen, Honecker en Kohl.

Tegelijk wees de DDR-leiding de hervormingen in de USSR van de hand. “Veel succes met jullie perestrojka, beste kameraden, maar wij gaan onze eigen weg”, zei Honecker in april 1986 tegen Gorbatsjov. Twee jaar later kondigde hij trots aan dat zijn land een eigen systeem zou bedenken: “Socialisme in de kleuren van de DDR.” Bij het veertigjarig bestaan van de Oost-Duitse staat riep Gorbatsjov Honecker op de steeds luider klinkende roep om verandering niet onbeantwoord te laten. Hij waarschuwde hen met een van zijn beroemd geworden zinnen: “Wie te laat komt, zal door het leven gestraft worden”. Het vormde de opmaat naar het einde dat iedereen toen voor onmogelijk hield, de razendsnelle val van de Muur. En het vormt de opmaat naar het slot van Hoyers boek.

Katja Hoyer
Achter de Muur. Oost-Duitsland 1949-1990
(Beyond the Wall)
Vert. Pon Ruiter, René van Veen & Saskia Wieberdink
Querido Facto; 516 blz. € 34,99