Donald Niedekker geeft de natuur een stem

In Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost, dat kans maakt op de Libris Literatuurpijs, geeft Donald Niedekker de natuur een stem via een al vier eeuwen in ijs begraven dichter.

Klimaatactivisten en wetenschappers spannen zich de laatste jaren in om de natuur een stem te geven. Ze voeren voor de rechtbanken processen in naam van een rivier of berg. De gedachte is dat als die niet voor zichzelf kunnen spreken, wij dat voor ze moeten doen. Je kunt daarin een vorm van toe-eigening zien waar niemand tegen zal zijn, want anders dan een ‘vrouw van kleur’ (om maar iemand te noemen) heeft een rivier of berg echt geen stem.

In Beschrijvingen uit de permafrost doet Donald Niedekker iets dergelijks: hij geeft het smeltend ijs en de daarin opgeslagen tijd de stem van een dode man die er vier eeuwen lang in zijn graf lag. Het is een vrolijk, gelaagd, en lyrisch boek waar je als lezer heerlijk omheen kan denken. Niedekker won er de F. Bordewijkprijs mee; de roman stond op de shortlist van de Boekenbon Literatuurprijs, belandde op de longlist van de Libris Literatuur Prijs en wie weet schopt hij het weer tot de shortlist, van mij mag hij. Op 6 maart weten we het.

Anonieme dichter

Niedekkers uitgangspunt is even brutaal als briljant: geschiedenis en tijd zijn, als jaarringen in een boom, opgeslagen in de geest van een anonieme dichter die mee was op Willem Barentz’ expeditie naar de zogeheten Noordoostpassage. Het schip loopt vast in het ijs. Voor hun ‘gedwongen overwintering op Nova Zembla’ bouwt de bemanning van wrakhout het Behouden Huys (we kennen het verhaal in grote lijnen). Vijf mannen, onder wie de timmerman en Barentz zelf, vinden de dood. Ook de dichter sterft: op 27 januari 1597, even na middernacht, om precies te zijn. Ruim vier eeuwen later smelt met de permafrost niet alleen zijn graf maar ook hijzelf. ‘Hier lig ik in de eeuwig bevroren grond, die begint te ontdooien want eeuwig is niet eeuwig meer. Mijn cellen hebben niets aan vitaliteit ingeboet. De beelden komen terug. De verhalen komen terug.’

Om die verhalen is het Niedekker te doen uiteraard. De dichter beschrijft de natuur, zowel die van land, ijs en zee als die van de mens. En hoewel hij bepaald niet blind is voor de destructieve consequenties van ons handelen – ja ook de atoomproef met de Tsar Bomba op Nova Zembla wordt gememoreerd – bezingt hij vooral ook onze avontuurlijke inborst. Hij getuigt van hoogmoed, kaarten tekenen, fouten maken, in opstand komen en vier eeuwen grenzen verleggen, want zo zíjn wij. In de middeleeuwen zochten we ons heil voorbij de dood en het aardse, maar in de zestiende eeuw verschuift de focus van het hemelse naar het aardse. Voorbíj het bekende en de geboden en dictaten, willen we nu. ‘En de mens ging verder, verder, almaar verder tot het verdergaan een gebod werd, een dictaat, en hij begon terug te verlangen naar een kleinere wereld’.

De echo van Paul van Ostaijen

Kleiner dan die van die dichter in zijn graf kan de wereld niet zijn. ‘Dit landschap dwingt tot deemoed, de moed een mindere te zijn’. Jarenlang bestond zijn gezelschap uit niets dan ijs en stilte. Nu, bij het ontwaken, verwelkomt hij de sneeuw en horen wij in zijn stem de echo van Paul van Ostaijen. ‘De dreunende en soms muisstille tred van een ijsbeer begroet de sneeuw. De nerveuze snuffelende gang van een poolvosje begroet de sneeuw. Sneeuw begroet de sneeuw.’

En zo levert vier eeuwen conservatie een eigenzinnig, meanderende roman op waarbij de politiek boodschap, zo je daarvan spreken kunt, vooral verpakt zit in de schoonheid van verandering, van het voorbije en dichtbije én in hernieuwde nieuwsgierigheid naar de toekomst.

‘Ga’ zo luidt zijn laatste woord.

Donald Niedekker
Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost
Koppernik; 168 blz. €21,50