De geniale Leibniz (1646-1716) was zijn tijd ver vooruit. Maar zijn biograaf kent hem wel heel veel ontdekkingen toe

Gottfried Wilhelm Leibniz verdiepte zich niet alleen in zaken als het ontstaan van de aarde, maar ook in beter verende stoelen. Michael Kempe schreef een biografie over deze geniale Duitse homo universalis.

Gottfried Wilhelm Leibniz moet sneller hebben gedacht dan zijn schaduw. De zeventien jaar oudere Christiaan Huygens zag als onderzoeksdirecteur van de Franse Academie van Wetenschappen het talent van de Duitse jongeling. Zo’n rap brein wilde hij wel onder zijn hoede nemen.

Nog voordat Leibniz de hem voorgeschreven grote werken van zijn tijd had uitgelezen, ontwikkelde hij de ideeën die hij aantrof vol inspiratie verder. Het associatieve zat diep in zijn wezen. Af en toe liep hij vast en het verhaal wil dat zijn Nederlandse mentor hem weleens uitlachte. Leibniz liet zich niet ontregelen en zwoegde ijverig verder.

De kracht van de ratio

Sommige wetenschappers dreven geheel of grotendeels op hun waarneming. De in Leipzig geboren en getogen Leibniz (1646-1716) geloofde in de kracht van de ratio. Verstand en logica konden de weg wijzen naar niet of nauwelijks verkende terreinen.

Hij dacht altijd maar door, over héél veel verschillende onderwerpen, blijkt uit De beste van alle mogelijke werelden. Gottfried Wilhelm Leibniz in zijn tijd van historicus en filosoof Michael Kempe. De Duitser was een homo universalis, misschien wel een van de laatste genieën van dat soort. Kempe weet over wie en wat hij schrijft. Hij leidt het Leibniz-onderzoek aan de Academie van Wetenschappen in Göttingen en is directeur van het Leibniz-archief in Hannover.

Een deel van de tijd zette Leibniz zijn kennis en kunde in voor praktische zaken: hij gaf juridische en mijnbouwadviezen aan de vorst van Hannover en adviseerde over het beheer en uitbreiding van diens bibliotheek. Met de kennis en ervaring uit die wereld kwam hij tot het inzicht dat bestuur goed rendeert bij goed informatiebeheer.

Aan de basis van het integraalteken

Leibniz verdiepte zich in geschiedenis, in politiek, in talen en in tal van andere vakgebieden. Het werk aan een beter verende stoel om de reis in rijtuigen te veraangenamen is mede geïnspireerd door Leibniz’ ervaringen. Hij was veel onderweg, op routes die een mens flink door elkaar konden schudden.

Iets abstracters? Geen probleem. Leibniz stond ook aan de basis van het integraalteken, waarmee rekenen met oneindig kleine grootheden stukken makkelijker werd. En hij pijnigde zijn hersenen over een zo perfect mogelijke macina arithmatica, een mechanisch apparaat dat kon optellen, aftrekken, delen en vermenigvuldigen.

De genialiteit van Leibniz zat hem niet alleen in zijn denken en zijn ideeën, maar ook in het creatief combineren: diep doordringen in één enkele wetenschap, daar nieuwe dingen ontdekken en die dan weten toe te passen op een heel ander terrein.

Ook de allergrootste vragen meed Leibniz niet. Hij peinsde over God en de ouderdom van de aarde. Met theorieën over de mogelijke veranderingen van diersoorten door de eeuwen heen raakte de geleerde niet alleen de latere evolutietheorie, maar begaf hij zich ook op gevaarlijk terrein. Zulke beweringen stelden immers de wijsheid van het goddelijke scheppingsplan ter discussie.

Scherpslijpers zagen gevaar in wetenschap en techniek. Leibniz bestreed hun kritiek. God was volgens hem onbetwist de ingenieur aller ingenieurs. De mens kon door hard werken en scherp denken de poort van het mogelijke verder openen. De schepping vervolmaken, streven naar de beste van alle mogelijke werelden, dat was de opdracht.

Koffie en chocolade

Bij alles wat hij deed was de Duitser niet bang om te falen. Mislukkingen vormden niet de keerzijde van vooruitgang. Ze waren een voorwaarde. Zonder fouten geen succes.

Leibniz noteerde zijn inzichten op al het papier dat hij ter beschikking had. Omdat zijn brein zoveel kanten op schoot, begon daarna het verscheuren en verknippen van zijn geschriften. Koffie en chocolade hielden de motor brandende.

Als hofgeleerde adviseerde Leibniz vorsten, maar hij werd nooit een volgzame hoveling. Op het toppunt van zijn roem deelde hij zijn inzichten van Londen en Parijs tot Wenen en Petersburg. De denker schoot alle kanten op, hij liet zich maar in zekere mate sturen. Overigens lieten regeringen zijn adviezen vaak voor wat ze waren en ze betaalden bovendien niet altijd even goed.

Hoeveel respect Leibniz ook afdwong, zijn bestaan was behoorlijk geïsoleerd. Er waren spanningen in Europa, vorsten ruimden soms het veld en dat gaf zijn leven zomaar opeens een radicaal andere wending.

Kempe wil duidelijk wegblijven van de standaardaanpak in biografieën. In plaats van een keurige chronologische beschrijving, kiest hij zeven dagen uit Leibniz’ leven op verschillende plekken in Europa.

Die vertelling via sleutelmomenten heeft voor- en nadelen. De auteur kan zo inzoomen op een moment, de sfeer en het denken van Leibniz over een bepaald onderwerp. Maar de methode-Kempe betekent ook dat veel uit het leven van de hoofdpersoon onbelicht blijft. Of dat wordt in de zijlijn van de beschrijving van de veelbetekenende ­dagen nog even gauw ingehaald. Het maakt dat het plaatsen van Leibniz en zijn ideeën in zijn tijd er bekaaid vanaf komen.

Sleutelrollen

Als biograaf, wiens werkzame leven voor een groot deel in het teken van Leibniz staat, heeft Kempe een grote liefde voor zijn onderwerp. En daar schiet weleens in door. In een ver oord kom je ze weleens tegen: van die gidsen die hun land tot bakermat uitroepen van zo’n beetje alle ontwikkelingen in de geschiedenis der beschaving. De auteur doet iets soortgelijks met Leibniz door hem sleutelrollen toe te kennen in de ontwikkeling richting onder meer het digitale denken (nullen en enen) en de psychoanalyse (het bestaan van een onderbewustzijn). Daarop is best wat af te dingen.

Kempe heeft al met al niet de beste van alle mogelijke Leibniz-biografieën afgeleverd. Maar voor de niet-kenner biedt zijn boek wel de mogelijkheid tot een eerste duik in een interessante, maar volle wereld. Leibniz was behalve een springerige, ook een grote geest en het levende bewijs dat verder denken de mens ver kan brengen.

Michael Kempe
De beste van alle mogelijke werelden. Gottfried Wilhelm Leibniz in zijn tijd
Vert. W. Hansen
De Bezige Bij; 364 blz. € 34,99