Conny Braam schetst de onverminderde rebellie van drie vrouwen, in drie generaties

Conny Braam verbindt de geschiedenis van haar grootmoeder, moeder en zichzelf aan de grote geschiedenis in een aanstekelijk bevlogen roman, geschreven met humor en ironie.

In de herfst van 1995 werd Conny Braam gebeld door haar vader. Moeder, inmiddels tachtig jaar oud, deed vreemd. Ze liep dikwijls hardop in zichzelf te praten, sliep niet meer, en stond in het holst van de nacht met haar winterjas aan te wachten op ‘de mannen in lange leren jassen’, die elk moment konden komen. Dan moest ze er snel vandoor. Haar oorlogstrauma was helemaal terug van weggeweest.

Met een fles port en een taperecorder ging Braam op bezoek. ‘Mijn keurige, in burgerlijkheid geharnaste moeder had klaarblijkelijk haar geheugen zo lang geketend dat het vrijlaten van de teugels het effect van een vulkaanuitbarsting had. Het kon haar niets meer schelen. Ik mocht alles weten.’ Het werd het eerste van intensieve gesprekken, weekend na weekend, en het begin van een nieuw boek.

Bij de naam Conny Braam heb je meteen twee associaties: een onvermoeibare auteur en een niet te temmen rebelse geest. Haar vijftiende, pas verschenen roman De revolutie van Pelle laat zien dat die twee kanten van haar persoonlijkheid nog altijd springlevend zijn. In deze driedelige, aanstekelijk vertelde geschiedenis, waarin de persoonlijke verhalen stevig zijn vervlochten met het grote historische verhaal, gaat Braam via het relaas van haar grootmoeder en dat van haar moeder op zoek naar de wortels van haar eigen opstandige karakter. ‘Leefde in mij misschien het verleden voort? Was ik soms een optelsom van de generaties voor mij?’

Keet staat in vuur en vlam voor het socialisme

Grootmoeder Keet Pelle komt als eerste aan het woord. Ze is een sterke jonge vrouw die in het negentiende-eeuwse IJmuiden samen met haar vader een café runt. Na verloop van tijd neemt zij de teugels over. Bij haar komt iedereen over de vloer en is iedereen welkom, ook de werkloze kanaalgravers en arme vissers uit de omgeving. Keet komt al snel in vuur en vlam te staan voor het socialisme dat in die tijd wordt uitgedragen door de charismatische oud-predikant Domela Nieuwenhuis. Strijdbaar en idealistisch begint ze de bijeenkomsten van de beweging bij te wonen, en wordt daar vooral geënthousiasmeerd door sterke vrouwen als Sjaan Schweitzer en Cato van Hoogstraten.

In dit eerste deel, dat de periode 1884-1924 beslaat, komt naast de geschiedenis van het opkomende socialisme en de rol van vrouwen daarbij ook IJmuiden fascinerend tot leven. Vooral met De Heide, ‘het buurtschap van de uitgestotenen’, met een vrijwel vergeten geschiedenis van oproer en verzet, voelt Keet zich nauw verbonden. In Braams trilogie De woede van Abraham, De onweerstaanbare bastaard en Het Schandaal had IJmuiden ook al een centrale plaats.

Ontsnappen aan Beverwijk

In het tweede deel (1925-1954) komt Keets dochter Grada aan het woord. Inmiddels is het gezin naar Beverwijk verhuisd. De ellende en armoede van de crisisjaren wegen hier zwaar door. Grada droomt ervan om aan Beverwijk te ontsnappen – aan het povere bestaan, aan haar moeder die ongegeneerd van huis tot huis collecteert voor de Rode Hulp, en ten slotte ook aan haar Oranjegezinde vader. Al heeft zij sympathie voor hun zaak, toch jagen haar moeder en haar militante broer Thijs haar angst aan wanneer ze ‘tijdens de hongeroptochten vooropgaan met gebalde vuisten en een rode vlag’.

Maar als vrouw heeft Grada weinig kans op een ander leven, behalve als ze haar vrijheid opgeeft voor het huwelijk. Wanneer ze eenmaal getrouwd is, brengt de oorlog nieuwe trauma’s, deels als gevolg van mannelijk geweld waarvan ook zij slachtoffer wordt. Na de bevrijding wordt ze nooit meer dezelfde. Het enige waarnaar ze nog verlangt, is het rustige middenklassebestaan dat in de jaren vijftig binnen bereik lijkt te komen. ‘We boenen de oorlog er gewoon uit. En maken het heel gezellig voor onszelf.’

Maar dat lukt niet altijd. Er zijn verontrustende berichten over de Koude Oorlog, atoomproeven en de oorlog in Indonesië, die de sfeer in huis vaak verpesten. Grada en haar man Nico verschillen hierover meestal van mening. Bovendien heeft ze als moeder van een gezin en echtgenote van een man die bouwt aan zijn loopbaan vrijwel geen gelegenheid om iets van haar leven te maken.

Lena neemt het woord van haar moeder over

In het laatste deel (1958-1968) neemt de onverschrokken en uitgesproken Lena – zoals Braams alterego in de roman is gedoopt – het woord van haar moeder over. Dat ze met oma Keet de rebelse houding gemeen heeft, wordt duidelijk uit haar verzet tegen onrecht, kleinburgerlijkheid en hypocrisie. De keerzijde daarvan, die nog extra wordt gestimuleerd door haar creativiteit en fantasie, is dat ze te maken krijgt met onbegrip, isolement en eenzaamheid. Het liefst is ze bij oma Keet, en dat is ironisch, want Grada wilde nu juist uit alle macht bij haar moeder vandaan. Om ten slotte te belanden in het milieu van de middenklasse waartegen Lena zich afzet.

Het is altijd lastig om jezelf en je naaste familieleden te herscheppen tot romanpersonages. Toch is Conny Braam erin geslaagd om grootmoeder, moeder en kleindochter overtuigend ten tonele te voeren, in een roman die tegelijk een kroniek is van honderd jaar Nederland. Eén rode draad daarin is de strijd tussen de bezittende en de bezitloze klasse, een andere hoofdlijn wordt gemarkeerd door de kwestie hoe vrouwen zich nog altijd tegen gendervooroordelen en seksueel machtsmisbruik moeten verweren. Anders dan de traditionele geschiedschrijving, die veelal voor rekening komt van de vaders, komen hier de moeders aan het woord.

Zware onderwerpen, licht verhaal

Het zijn zware onderwerpen die Braam agendeert, maar dankzij haar bevlogen stijl en haar gevoel voor humor en ironie heeft ze haar verhaal toch licht weten te houden. En aanschouwelijk bovendien. Als lezer krijg je steeds het gevoel dat je er midden in staat.

Eigenlijk is De revolutie van Pelle één lange poging om die ene deur te vinden die toegang geeft tot een ander leven. Het boek eindigt bij die deur, met de hand van de verteller op de klink. Wat zal er na dit open einde terechtkomen van Lena’s opstandigheid? Wie op de hoogte is van Conny Braams eigen geschiedenis, haar jarenlange betrokkenheid bij de strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika, door haar onder meer beschreven in Operatie Vula, weet al waarheen haar weg vervolgens ging. Maar toch sta je aan het slot van dit boek samen met haar gespannen uit te kijken naar wat er achter die deur wacht.

Conny Braam
De revolutie van Pelle
Atlas Contact; 574 blz. € 27,99