Was wielerlegende Gino Bartali wel een verzetsheld?

Wielerlegende Gino Bartali zou volgens verhalen in de Tweede Wereldoorlog het leven van zeker achthonderd Joden hebben gered. Vooraanstaande historici deden onderzoek en het blijkt anders in elkaar te steken. Een reconstructie van hoe drie zinnen in een roman met behulp van de kerk en de media leidden tot een van de grootste mythes uit de sport.

Over de heldendaden van wielrenner Gino Bartali (1914-2000) tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn zoveel boeken en documentaires verschenen dat iedereen in de wereld ze voor waar heeft aangenomen. De meervoudig winnaar van de Giro d’Italia (1936, 1937, 1946) en Tour de France (1938, 1948) kreeg het afgelopen decennium postuum de Yad Vashem-onderscheiding, het ereburgerschap van Israël en namens de republiek Italië voor zijn moed de gouden medaille voor het redden van zeker achthonderd Joden.

Maar als een verhaal te mooi is om waar te zijn, dan is het vaak ook niet waar. Twee Italiaanse historici stellen na uitvoerig onderzoek vast dat de Toscaan ten onrechte is geëerd voor zijn daden van verzet tegen het naziregime. Michele Sarfatti en Stefano Pivato, beiden 72 jaar oud, gingen los van elkaar te werk en kwamen tot een eenduidige conclusie. Het gaat om una storia inventata: een verzonnen verhaal, gepropagandeerd door de katholieke kerk en blind overgenomen door de sportjournalistiek.

De Italiaanse variant op Schindler’s List begint in 1943. Italiaanse Joden konden onder het fascistische bewind van Adolf Hitler en Benito Mussolini alleen door middel van een vals persoonsbewijs ontkomen aan de vernietigingskampen in Oost-Europa. Volgens de overlevering fietste Bartali zeker veertig keer heen en weer met illegale persoonsbewijzen in het frame van zijn fiets van en naar kloosters in Assisi, het hart van het Italiaanse verzet, ten zuiden van zijn woonplaats Florence.

Bartali gebruikte op zijn smokkelroute voornamelijk de witte grindwegen, de strade bianche, om met zijn gebogen rug tussen de groene olijfbomen en de glooiende heuvels buiten het zicht van het Duitse leger te blijven, 190 kilometer heen, 190 kilometer terug. Bestemmingen in Assisi waren vooral kloosters. De Toscaan kwam met pasfoto’s en keerde terug met persoonsbewijzen voor onderduikers. Andersom bracht hij, als ‘postiljon van de vrede’, identiteitspapieren binnen de muren.

Wanneer de overtuigd antifascist Bartali door agenten werd gecontroleerd vroeg hij hun vriendelijk doch dringend hem door te laten. Hij was aan het trainen en stelde het niet op prijs dat ze aan zijn materiaal zaten. Tot juni 1944 voerde de coureur deze expedities uit, daarna bevrijdden Britse militairen de Italiaanse burgers in de regio van het fascisme.

Een voorbeeldige gelovige

De katholieke kerk omarmt al decennialang de zeer vrome Bartali, die altijd aan tafel bad en een vloek van een teamgenoot beantwoordde met een reprimande. Een voorbeeldige gelovige: altruïstisch, bescheiden, ondanks al zijn sportieve successen zichzelf wegcijferend voor de zwakkeren. ‘De fietsende monnik’ kreeg door de katholieke propaganda de reputatie van een heilige, na zijn overlijden op 5 mei 2000 volgde een dag van nationale rouw. Het oorlogsverhaal van Bartali behoort zelfs tot het lespakket op Italiaanse basisscholen.

Sarfatti, een autoriteit op het gebied van de Holocaust, was als eerste zo moedig in 2017 de reddingsoperaties te weerspreken. Er bestaat geen enkel bewijs voor deze geschiedenis. Geen documenten, geen directe ooggetuigen; helemaal niets. Gino Bartali is niet de redder van achthonderd Joden en is ook niet tientallen keren met valse persoonsbewijzen van Florence naar Assisi gefietst.

“Met de beschikbare informatie, kan en mag niemand zo’n bewering doen”, zegt Sarfatti aan de telefoon. “Niemand van het verzet of van de kloosters heeft ooit de naam van Bartali genoemd. Dat is heel onnatuurlijk en ontzettend onwaarschijnlijk. Het gaat om de bekendste Italiaan van zijn tijd.”

Stefano Pivato publiceerde in 2021 een boek over de mythe: l’Ossessione della memoria. “Het is ridicuul, fake news, gebaseerd op roddels. Deze geschiedenis groeide als een boom: een zaadje werd geplant en daarna gaven de media en de kerk het water.”

De twee historici worden verguisd in Italië. Mensen zijn woedend dat ze twijfelen aan het bescheiden karakter van Bartali. Sarfatti, van Joodse komaf, en Pivato worden beschuldigd van antisemitisme. Naast de kritiek worden de uitkomsten van de onderzoeken in de pers genegeerd. Bartali is en blijft een held. Punt uit. Wielrennen is hun religie en Bartali hun god.

Zwijgzame karakter

Tijdens zijn leven sprak Bartali met geen woord over de tochten naar Assisi. Zelfs zijn eigen vrouw wist van niets. Familieleden schrijven dat toe aan zijn zwijgzame karakter. ‘Medailles hangen aan je ziel en niet aan je jas’, is een bekende uitspraak van hem.

Het is fascinerend hoe een verhaal dat klaarblijkelijk bijna zestig jaar niet bestond vervolgens toch explodeerde. Dat gebeurde nadat Paolo Alberati zijn studie politieke wetenschappen aan de universiteit van Perugia afrondde met een scriptie over de oorlogsdaden van zijn held Bartali. Zijn voornaamste bron was Ivo Faltoni, die in de jaren vijftig mechanieker werd van de wielervedette. Faltoni eiste discretie van Alberati: “Praat er in hemelsnaam nooit over.”

Alberati, zelf voormalig prof, beweert voldoende bewijs te hebben. Hij weigert dat te delen met de onderzoekers, vertelt hij vanuit Sicilië. “Het is niet mijn probleem. Ze tonen geen respect voor Bartali en van zulke mensen houd ik niet.”

Uit navraag blijkt dat zijn bewijsstukken bestaan uit vooroorlogse documenten uit 1937 en 1938. Ook Maurizio Bresci, directeur van Museo del Ciclismo Gino Bartali, zegt geen enkel bewijsstuk uit de oorlogstijd in zijn collectie te hebben. “Mensen die Bartali hebben gekend, weten dat het echt gebeurd kan zijn. Dat is voor mij belangrijk.”

Sarfatti en Pivato twijfelen aan de onderzoekscapaciteiten van Alberati. ‘Hij bouwt zijn scriptie op aannames van dialogen, situaties en omstandigheden, allemaal ingegeven door de mechanieker van Bartali’, schrijft Pivato. ‘Handig gebruikmakend van wat mensen graag willen zien: Bartali de vrome held, fietsend door het prachtige landschap.’

Twee jaar na zijn scriptie komt Alberati in 2006 met een boek, Gino Bartali, mille diavoli in corpo. De Italiaan schakelt bevriende journalisten in en de volgende dag stuitert het nieuws over Bartali en zijn verzetsdaden van de voorpagina’s van de lokale kranten, weer een dag later volgen landelijke media. Vervolgens echoën de verhalen de hele zomer door in Europa en verwezenlijkt Alberati zijn droom: doorbreken als sportjournalist.

In de televisieserie Bartali the timeless krijgt Alberati vanwege een vergelijkbaar postuur zelfs een rol. De serie wordt een succes. Het verhaal wordt als de onfeilbare waarheid aangenomen. De onderscheidingen geven de verzetsdaden van Bartali later een onaantastbaar karakter. De media nemen blind en gretig het verhaal over.

Geschiedenis van de katholieke kerk

Het verhaal over Bartali is niet los te zien van de geschiedenis van de katholieke kerk. In 2000 vroeg paus Johannes Paulus II tijdens een bezoek aan Jeruzalem vergiffenis aan het Joodse volk voor het onrecht dat dat volk tijdens de Tweede Wereldoorlog was aangedaan. Het was een openlijke spijtbetuiging namens de kerk dat niet meer was gedaan tegen de massamoord van de nazi’s. Na de toespraak van de paus zagen nieuwe boeken het licht. Het centrale thema: de katholieke geestelijkheid en het verbergen van Joden.

Juist in dit klimaat, gericht op het witwassen van de nalatigheid van de kerk, wordt Bartali als voorbeeld op het katholieke schild gehesen. Juist hij, de wereldberoemde wielrenner: ‘Kijk, we hebben heus ook goede daden verricht’. Bartali wordt zodoende een belangrijke pion in de verwerking van de massamoord.

In Tablet Magazine fileert Sarfatti een bron voor de scriptie van Alberati: Alexander Ramati, een Amerikaan die in de Tweede Wereldoorlog als journalist werkte. Hij beschrijft in zijn boek de verspreiding van valse persoonsbewijzen in de regio Assisi, het netwerk waar Bartali dus deel van uitgemaakt zou hebben.

Ramati werd ingefluisterd door Rufino Niccacci, een pater die in oorlogstijd in het klooster van San Damiano in Assisi verbleef. Het was in 1978 de eerste geschreven bron waar in drie regels een zekere ‘Gino Battaglin’ als koerier van het verzet werd opgevoerd. In de Italiaanse vertaling van 1981 heette ‘Gino Battaglin’ opeens ‘Gino Bartali’.

Sarfatti beschrijft deze aanpassing als de geboorte van de mythe, want op deze drie regels wordt dertig jaar later door Alberati voortgeborduurd. “Het boek van Ramati staat vol fouten en verzinsels”, zegt Sarfatti. “Niet alleen zijn veel van de data aantoonbaar onjuist, ook veel gebeurtenissen zijn anders verlopen.”

Waar nooit iemand van de directe getuigen heeft gesproken over de rol van Bartali in het koerierswerk, is er wél iemand die de beweringen met klem heeft tegengesproken. Het gaat om Aldo Brunacci, pastoor van de San Rufino Kathedraal in Assisi en leidinggevende in het netwerk dat Joden hielp met onderduiken.

“Het boek van Ramati is niets anders dan een roman. De auteur had zeker een script voor een film in gedachten en kon geen persoon vinden met een vuriger fantasie dan Niccacci”, laat Brunacci optekenen. Als pastoor ondernam hij in de oorlogsjaren een paar keer een fietstocht naar Perugia. “Misschien bracht dit detail, waarover ik had geschreven, Ramati op het idee om Bartali te introduceren als een van de personages in zijn roman.”

Schijn van historische waarheid

Historicus Stefano Pivato denkt dat verschillende verhalen door de jaren heen zijn versmolten. Nadat Bartali voor het eerst werd genoemd in het boek van Ramati, ging hij deel uitmaken van die mythe. Zijn rol groeide en schoot definitief wortel in de scriptie van Alberati. “Vergeet niet dat deze kampioen zich perfect leende voor deze rol”, zegt Pivato. “Het koerierswerk van Bartali heeft de schijn van historische waarheid aangenomen.”

En de toewijzing van Yad Vashem dan? Een eerste aanvraag in 2006 werd afgewezen wegens een gebrek aan bewijs. In 2013, rond de wereldkampioenschappen wielrennen in Florence, werd Bartali wel onderscheiden. Opvallend is dat bij deze toewijzing het smokkelwerk weinig aandacht krijgt. De gebruikte getuigenissen bevatten onwaarheden en zijn alle drie uit de tweede hand.

Ontdoe het heldenepos van de schil en de kern die overblijft is de scriptie van Alberati. De student ging op zoek naar de waarheid achter hetgeen Faltoni hem heimelijk toevertrouwde en verbond de antifascistische houding van Bartali van voor de oorlog ten onrechte direct met de daden van verzet. Het is niet meer te reconstrueren of Faltoni het geheim echt van Bartali heeft gehoord of dat hij indirect is geïnspireerd door de drie regels in het boek van Ramati.

Hoe dan ook: Alberati ging veel te kort door de bocht als hij in de documenten van 1937 en 1938 genoeg bewijs vindt om te stellen dat Bartali zeker achthonderd Joden redde. Met dat gegeven kleurde hij zijn aanname verder in. Bartali groeide uit tot verzetsheld, tegen wil en dank als held en slachtoffer van een verzonnen verhaal. Italië en de katholieke kerk omarmden de vertelling waarna het graf van Bartali werd behangen met onderscheidingen.

Toch is het niet volledig uit te sluiten dat Bartali betrokken is geweest bij het Toscaanse verzet. “Never say never”, klinkt het ook uit de mond van Sarfatti. “In de geschiedenis is niets met zekerheid vast te stellen of uit te sluiten. Nieuw bewijs kan tot een nieuwe zienswijze leiden. Maar daar is vooralsnog geen sprake van.”

“Ik denk niet dat iemand nog een document met de naam van Bartali vindt”, zegt collega Pivato. “Meer dan veertig jaar spit ik in de archieven van Florence en het Vaticaan. Ik ken ze van voor naar achter.”

Pivato en Sarfatti willen de geschiedenis beschermen, een ander belang hebben ze naar eigen zeggen niet. Waarheidsvinding. ‘Het belangrijkste is dat de historie van valse identiteitskaarten voor Joden in Florence gevuld is met menselijke en tragische verliezen die geen mythes nodig hebben en het diepste respect vereisen’, schrijft Sarfatti.

De verwachting van historici die de zaak op een afstand hebben gevolgd, is dat de Italiaanse media en de kerk de uitkomsten van de onderzoeken negeren tot Sarfatti en Pivato zijn overleden. Zij zullen op een dag zwijgen, hun kritiek zal doven, en aan de daden van Bartali zal nooit meer iemand twijfelen.

Dit is een ingekorte versie. Het volledige verhaal is in nummer 79 van wielertijdschrift De Muur te lezen.

Lees ook:

De dag dat de Italianen werden bespuugd en geslagen

In 1950 eindigt er voor het eerst een Touretappe in Saint Gaudens, de finishplaats van gisteren. De ritzege gaat naar een beroemdheid: Gino Bartali, Italiaan, Tourwinnaar in 1938 en 1948 en op zijn 37ste nog altijd een van de beste coureurs ter wereld.