De moderne hoofdstad Brasília doorbrak de dominantie van Rio, maar is wel een beetje saai

“Zelfs de wreedste dictator zal zijn onderdanen niet onderwerpen aan zoiets monsterlijks”, zei Hitlers favoriete architect Albert Speer na het zien van de ontwerpen van Le Corbusier voor een nieuwe miljoenenstad. De Frans-Zwitserse bouwmeester toonde zijn plannen voor wat hij de Stralende Stad noemde op de wereldtentoonstelling in Parijs in 1937. Speer, die zelf zijn Führer zou plezieren met tekeningen en maquettes voor Germania, de beoogde nieuwe hoofdstad van het Duizendjarige Duitse Rijk, werd kriegelig van de wel erg strikte orde en hiërarchie bij Le Corbusier. In zoveel kilte en rechtlijnigheid kon geen mens gedijen.

De Stralende Stad werd nooit gerealiseerd. Maar de ontwerpen hadden wel invloed op andere ontwerpers. Bijvoorbeeld op Lúcio Costa en Oscar Niemeyer die midden vorige eeuw Brasília ontwierpen, deels met Le Corbusiers principes in gedachten. Die jonge hoofdstad was afgelopen weekend het toneel van een oproer van aanhangers van ex-president Jair Bolsonaro. Ze bestormden het parlement, het presidentiële paleis en het hooggerechtshof.

Vanaf de komst van de Europeanen naar de Nieuwe Wereld kende Brazilië verschillende hoofdsteden. De Portugezen kozen in de zestiende eeuw een centrale plek aan de oostkust. Met de namen die ze gaven aan de stad en de baai waaraan die kwam te liggen, wilden ze de zegen van boven afsmeken: de plaats ging Salvador heten, de zee-inham de Allerheiligenbaai.

In de zeventiende eeuw hadden de Portugese overheersers enkele decennia te maken met Nederlands-Brazilië. De West-Indische Compagnie dreef haar kolonie vanuit het een stuk noordelijker gelegen Mauritsstad, het tegenwoordige Recife net onder de meest oostelijke punt van het Zuid-Amerikaanse continent.

In 1763 verhuisde de hoofdstad van de kolonie Brazilië van Salvador naar het economisch sterk opkomende, zuidelijker gelegen Rio de Janeiro. In 1808 verhuisde zelfs het Portugese koningshuis van Lissabon naar deze stad aan de overzijde van de Atlantische Oceaan. Tot de onafhankelijkheid in 1822 was daar het hof gevestigd van het Verenigd Koninkrijk van Portugal, Brazilië en de Algarve.

Dominantie van Rio doorbreken

In het zelfstandige Brazilië bleef Rio de hoofdstad. Die status was niet onomstreden. Het eerste voorstel om een nieuwe in de binnenlanden te bouwen kwam eind achttiende eeuw al van een onafhankelijkheidsbeweging. In 1822 schreef een Braziliaanse politicus zelfs een uitgewerkt plan. In 1889 werd het streven naar een andere hoofdstad zelfs vastgelegd in een nieuwe grondwet. Op de achtergrond speelde de wens om de dominantie van Rio en omstreken te doorbreken ook een rol.

De plannen kregen vaart onder het presidentschap van de in 1956 aangetreden president Juscelino Kubitschek. Hij beloofde dat de nieuwe hoofdstad voor het einde van zijn ambtsperiode gerealiseerd zou zijn. Dat lukte, zij het tegen enorme kosten.

Brasília verrees inderdaad weg van de kust, niet zoals vaak gedacht in de jungle maar in een savanneachtig gebied. De stad ademde voor alles vooruitgangsgeloof. In een wereld, waar de dekolonisatie nu echt vaart kreeg, zou Brazilië een prominentere rol krijgen. Vanuit de lucht leek de plattegrond op een vliegtuig, het toppunt van moderniteit. De regeringsgebouwen waren te vinden ter hoogte van de cockpit.

In 1964 bleek ook een nadeel van de strikte toepassing van de functionalistische ideeën (elk stadsdeel zijn eigen doel) van Le Corbusier en de ontwerpers van Brasília. Bij een staatsgreep had het leger verbazingwekkend weinig moeite om de hoofdstad onder zijn controle te brengen en te houden.

Wat eveneens bleef, zelfs nadat het land zo’n twee decennia later weer een democratie werd, was een gevoel van verveling. Was die nieuwe hoofdstad niet een beetje saai. De heimwee naar de voorganger hield aan. Een populaire grap was dat Brasília maar één nooduitgang had: vliegtuigvluchten naar Rio de Janeiro.

Lees ook:

Hoe de jarenlange ondermijning van de Braziliaanse democratie leidde tot de bestorming van het Congres

Aan de bestorming in Brasília door Bolsonaro-aanhangers ging een lang proces van democratische ondermijning vooraf.