‘Witte’ opvattingen over God zijn dominant. Waarom is dat erg?
Witte Nederlanders zijn zich vaak niet bewust van de privileges die witheid met zich meebrengt, schreef theologe Janneke Stegeman dit weekend in Trouw. In een veelbesproken essay voerde ze die attitude onder meer terug op de christelijke theologie. Is die te wit? Zo ja, waarom is dat een probleem?
“Ik ben een witte vrouw, een witte vrouw met een relatie met een man”, schreef Stegeman, scheidend Theoloog des Vaderlands. “Ik ben extreem hoogopgeleid, met een gezond lichaam dat past bij hoe ik me voel. Het is een flinke lijst van dingen die bij mij horen en die privileges met zich meebrengen. Het doet er allemaal toe. Het bepaalt wat ik zie, en wat ik niet zie. Nog nooit werd ik geminacht om mijn seksuele identiteit. Nog nooit werd een dierbare van mij vermoord. Nog nooit werd land van mij afgenomen. Nog nooit voelde ik me bedreigd of zelfs maar onheus bejegend door een Nederlandse gezagsdrager.”
Wanneer je vanuit zo’n geprivilegieerde positie de Bijbel interpreteert en probeert te spreken over God, in hoeverre hebben je opvattingen dan universele waarde? “Als student theologie leerde ik over contextuele theologie en dat was altijd theologie van andere mensen”, schreef Stegeman. “Latijns-Amerikaanse mensen, zwarte mensen, transmensen. De suggestie is dat zij een context hebben, en wij niet. (…) Zo lijkt het alsof 'zij' contextueel zijn, wij niet. Wij witte Nederlanders blijven buiten schot.”
Op sociale media kreeg Stegeman bijval, maar ze moest vooral ook incasseren. Witte westerlingen kennen helemaal geen geschiedenis van privileges, klonk het onder meer uit de monden van PVV-Kamerlid Martin Bosma en van de rechtse journalist en opiniemaker Wierd Duk. Anderen verweten haar zelfhaat – overdreven kritische houding jegens zichzelf, voortkomend uit een misplaatst schuldgevoel. Weer anderen vroegen zich af: wat heeft theologie eigenlijk te maken met de discussie over witte privileges?
Theologie moet ook meepraten
“Wij witte Nederlanders komen langzaam maar zeker te beseffen dat er zoiets bestaat als witheid”, zegt Stegeman nu. “We beginnen te zien: als je een buitenlandse achternaam hebt, dan word je minder snel uitgenodigd voor een sollicitatiegesprek. Als je ervoor uitkomt dat je op je eigen geslacht valt, kun je niet bij iedereen op begrip rekenen.” In het debat daarover moet het ook gaan over de rol van theologie, vindt Stegeman. “Er zijn nog steeds theologieën en kerken die vrouwen uitsluiten. In sommige kerken worden moslims fel uitgesloten. Daar moeten we kritisch naar durven kijken.”
Goed dat Stegeman de discussie hierover aanzwengelt, vindt Erik Borgman van de Tilburg University, die ook Theoloog des Vaderlands is geweest. “Theologie heeft de neiging zich te presenteren als universeel. Maar zaken die zich als universeel presenteren, zijn dat vaak helemaal niet. Hoe we ons gedragen, hoe we ons opstellen tegenover anderen, dat wordt natuurlijk allemaal beïnvloed door de maatschappelijke, politieke en religieuze normen die je erop nahoudt.”
Die opvattingen zie je vervolgens ook terug in theologie, zegt Borgman. En omgekeerd: theologische opvattingen beïnvloeden hoe we naar de wereld kijken. “Dat we in het Westen al eeuwenlang Jezus afbeelden als wit, is niet zonder gevolgen gebleven. Het goddelijke was en is consequent wit - dat doet iets met je.”
Westen heeft de theologische macht
Die discussie is niet alleen relevant voor Nederland, meent theoloog en hoogleraar missiologie Stefan Paas van de Vrije Universiteit. “Het internationale machtscentrum van de christelijke theologie ligt in het Westen. In de theologische gemeenschap is de voertaal doorgaans Engels, en ook de grote instituten staan in het Westen. De westerse theologie is eeuwenlang gepreoccupeerd geweest door thema’s en uitdagingen die in het westen speelden. Op zich logisch, maar dat zorgt nu wel voor een scheve situatie. De meeste christenen wonen inmiddels in Afrika, Azië en Latijns-Amerika.”
De historische verwevenheid van christelijke theologie en westers denken is nu in delen van Afrika onderwerp van discussie, weet de in Nigeria geboren theoloog en spreker Godian Ejiogu. “Europese christenen hebben het geloof naar Afrika gebracht. Ons eigen godsbeeld moesten we achterlaten, dat was heidens. Maar we beginnen nu te zien dat sommige van hun opvattingen echt niet kloppen. Ze zaten fout zaten op het gebied van de slavernij, van de kolonisatie, en we zien dat niet alle kerken daar een mea culpa over hebben gedaan."
Dat heeft veel invloed op ons denken, zegt Ejiogu. "Andere religies winnen nu snel terrein: mensen grijpen terug naar hun oude religies en voorouderverering maakt plaats voor heiligendevotie. Het roept de vraag op: wat moeten we denken van theologische concepten als de hemel en de genadeleer? Als westerse christenen fout zaten op het punt van kolonisatie, op welke punten zaten ze dan nog meer fout?”
Lees ook het essay van Stegeman: 'Witte Nederlanders zijn zich amper bewust van hun witte privileges'
