'We gaan dood aan westerse overheersing'

'Als je vreemde culturen bestudeert, moet je toch antropoloog zijn?' Die vraag kreeg de Nigeriaanse sociologe Oyèrónké Oyěwùmí (60) van haar witte medestudenten toen ze als jonge studente aan de Universiteit van Californië haar eigen bevolkingsgroep de Yoruba wilde onderzoeken.

"Terwijl ik geen vreemde cultuur bestudeerde, maar mijn eigen cultuur", zegt ze met een geduldige glimlach. "Vanuit de westerse sociologie bezien een primitieve cultuur, die niet serieus genomen kan worden omdat zij geciviliseerd moet worden. Door het Westen."

Oyěwùmí is moe. Haar vliegtuig uit New York was een paar uur vertraagd. In Nederland komt ze spreken op Thinking Planet, een filosofiefestival waar niet-westerse denkers centraal staan. Haar bekendste werk, 'The invention of women' (1997), gaat erover dat het onmogelijk is Afrikaanse samenlevingen te bestuderen door een westerse bril.

40 miljoen Yoruba

Oyèrónké Oyěwùmí groeide op in Yorubaland, in het westen van Nigeria. Het Yoruba-volk telt zo'n veertig miljoen zielen en heeft een eigen religie en een eigen taal. Ze studeerde politicologie aan de universiteit van Ibadan en vertrok daarna voor een master sociologie naar Californië.

Nu doet ze onderzoek en geeft ze les aan de Stony Brook Universiteit in New York. In haar knalrode jurk met print en haar grote zwarte zonnebril is ze vanuit het vliegveld direct van interview naar interview gesleept. Het vele reizen is ze gelukkig wel gewend. Haar drie kinderen wonen verspreid door de VS en als ze niet thuis of bij hen is, zoekt ze familie op in Nigeria.

Ondanks de vermoeidheid neemt ze elke vraag tot zich en formuleert ze haar antwoorden zo dat ze het centrale punt uit haar werk telkens opnieuw duidelijk maakt.

Halve minuut stilte

Nog een anekdote waar ze dat punt graag mee illustreert: in Californië volgde ze een vak over gender. Tijdens een van de eerste colleges werd gesproken over hoe het indelen van de wereld in mannen en vrouwen bijdraagt aan de onderdrukking van de vrouw. Oyěwùmí stak haar hand op, als enige Afrikaanse vrouw in een zaal met Amerikaanse medestudenten. "Ik zei dat ik dat niet herkende uit mijn eigen cultuur. In de Yoruba-taal bestaan geen verschillende woorden voor man en vrouw." Een halve minuut was de collegezaal stil. "Toen ging de docent verder waar ze gebleven was. Alsof ik niets had gezegd."

Dat ze sprak vanuit een Afrikaanse samenleving in plaats van over die samenleving, werd in de sociologie lang niet begrepen, laat staan gewaardeerd.

In 'The invention of women' zet ze uiteen hoe de traditionele Yoruba-samenleving geslachtloos is. De indeling van de samenleving gebeurde niet langs de lijn van de seksen, maar langs van leeftijd. "Dat maakte de hiërarchie fluïde, want iedereen is weleens oud en weleens jong, het hangt af van wie je tegenover je hebt. Terwijl een hiërarchie gebaseerd op sekse heel rigide is. Want je bent altijd vrouw of man."

Het maakte de positie van vrouwen gelijkwaardiger dan in samenlevingen waarin sekse het belangrijkste onderscheid tussen mensen vormt.

Moederschap

"Yoruba-vrouwen konden handelaren en geneeskundigen zijn, net als mannen. Het enige wat vrouwen anders maakte dan mannen, was het moederschap. Maar juist het moederschap gaf de vrouw in de Yoruba-cultuur een machtige positie in die samenleving, want niemand staat boven de moeder. Zelfs de koning heeft het leven aan haar te danken."

Dat alles veranderde volgens Oyěwùmí met de komst van de Europeanen, die het denken in een indeling tussen man en vrouw oplegde. Tot op de dag van vandaag. Haar werk gaat dan ook niet uitsluitend over gender. De veranderingen in de Yoruba-cultuur sinds de kolonisatie gebruikt Oyěwùmí als voorbeeld om te laten zien dat veel Afrikaanse samenlevingen hun eigen identiteit hebben verloren. "Maar dat hebben ze zelf niet door", verzucht ze.

En daar zit het probleem dat ze in haar werk wil laten zien, aan het Westen, maar vooral aan Afrikanen zelf. "Afrikanen hebben afgeleerd om voor zichzelf te denken. De vragen die jij me nu stelt over de Yoruba-cultuur van voor de kolonisatie stellen Yoruba zelf me ook. Ze hebben geen weet meer van hun eigen identiteit. Ze verwachten antwoorden van het Westen, net als iedereen."

Eigen kader

Ondanks dat 'The Invention of women' prestigieuze academische nominaties en prijzen in de wacht sleepte, stuit Oyěwùmí's pleidooi voor het serieus nemen van pre-koloniale Afrikaanse culturen altijd op veel tegenstand. Het zou geen echte sociologie zijn, omdat het zich niet houdt aan de juiste categorieën om een samenleving mee te beschrijven.

Ook Oyěwùmí's leven buiten de academische wereld was vaak een strijd. Ze vertelt het met neergeslagen ogen, haar handen spelen met haar glas witte wijn. "Als zwarte vrouw van Afrikaanse afkomst heb ik veel met discriminatie te maken. Voor ik naar de VS verhuisde, was ik me nooit bewust van mijn zwartheid. Ook het denken in ras is, naast het denken in gender, iets typisch westers."

"Dus wat heeft de zogenaamde westerse civilisatie ons gebracht?", vervolgt ze, ineens fel. "Discriminatie, maar ook oorlogen en klimaatverandering. De Egyptenaren zouden vijfduizend jaar hebben geheerst. De westerse overheersing duurt nu vijfhonderd jaar en we gaan er allemaal dood aan." Met harde stem: "De keizer blijkt geen kleren aan te hebben."

Dus is het tijd voor nieuwe oplossingen, die volgens Oyěwùmí moeten komen van de niet-westerse wereld. "Mijn werk is een verzameling van mijn eigen ervaringen en mijn eigen blik. Laat ons allemaal ons verhaal vertellen vanuit onze eigen kaders. En vanuit daar samen verder kijken."