Wat doet de Russisch-orthodoxe kerk nog in de Wereldraad van Kerken?

Matthias Smalbrugge, hoogleraar theologie

De lijn met Moskou openhouden, elk woord wegen om de Russische kerkleider Kirill maar niet voor het hoofd te stoten – deze opstelling van de Wereldraad van Kerken werkt niet en is moreel ver onder de maat, vindt theoloog Matthias Smalbrugge. Het is wat hem betreft tijd voor maatregelen: schors de Russisch-orthodoxe kerk als lid van de Wereldraad, en verbreek tot nader order het contact met alles wat met verbonden is met de kerk die de zijde van Poetin kiest in de oorlog met Oekraïne.

“Kerken ontkomen niet aan machtspolitiek”, zegt Matthias Smalbrugge. “Je kunt wel zeggen: sancties zijn aan de politiek, maar dan ontken je dat religie wereldwijd een machtsfactor is, ook in deze oorlog in Oekraïne. Het is tijd om partij te kiezen. Je kunt niet met iedereen vrienden zijn.”

Thuis en op het werk, als hoogleraar theologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, zit Smalbrugge zich dood te schamen over de lijn van de Wereldraad van Kerken. Zozeer, dat hij met collega’s aanstaande woensdag in Amsterdam een debatavond organiseert over de rol van de kerken, in binnen en buiten Nederland.

Een ‘misdaad tegen God’

Smalbrugge heeft alle persberichten van de Wereldraad over de aanval van Rusland op Oekraïne gelezen. De vlak na de Tweede Wereldoorlog opgerichte organisatie veroordeelt de oorlog als ‘misdaad tegen God’, ze schrijft brieven aan Poetin, ze roept patriarch Kirill op te bemiddelen.

Op zich heeft Smalbrugge niets tegen die brieven, maar tot zijn verbijstering hoort hij van de kerk niets over de morele vraagstukken die de oorlog met zich meebrengt.“We zitten in de situatie waarin mensen hun waarden alleen kunnen verdedigen met wapens, terwijl je met geweld niet blij bent.” Die paradox moet de kerk benoemen, vindt Smalbrugge.

Net zo goed verlangt hij een standpunt van in elk geval zijn eigen kerk, de Protestantse Kerk in Nederland, over extra investeringen in defensie. “Het zijn allemaal onmogelijke keuzes, waar iedereen zich iets bij voor kan stellen. Ik lees er niks over op de sites, niet van de Wereldraad, niet van de PKN.”

Theologische rechtvaardiging van de Russische aanval

Zo mogelijk nog urgenter, vindt Smalbrugge het gemis aan ‘theologisch weerwerk’ van de Wereldraad tegen de rol van de Russisch-orthodoxe kerk, die het nationalisme van Poetin versterkt en de Russische aanval op Oekraïne van een theologische rechtvaardiging voorziet. “De kerk en Poetin zeggen dat zij het bolwerk zijn van christelijke waarden, daarmee verdedigen ze de invasie. Als je als kerk iets wil voorstellen, dan móet je hier wat van zeggen. Anders laat je het theologisch vreselijk afweten.”

Het argument van de Wereldraad dat het juist beter is de lijnen open te houden, maakt geen indruk op Smalbrugge. “Waarom zou je dat doen? Voor contact en invloed? Ja, dat kan, dan matig je je de rol aan van diplomaat. Maar in dat geval moet je wel de zaken aan de orde stellen waar het echt om draait. Dan moet je zeggen: nationalisme, sorry, daar doen we niet aan mee.”

Dat die kritiek achterwege blijft, kan volgens Smalbrugge voortkomen uit angst. “Ze zijn misschien bang dat er maar een klein protestants clubje overblijft als de grote Russisch-orthodoxe kerk er nu uit wordt gezet.”

Tegenstander binnenboord houden

Maar alles beter dan wat hij nu ziet gebeuren: “Wat is het belang die kerk erbij te houden? Als je de tegenstander binnenboord houdt, is het risico dat je zelf corrumpeert. Dat hebben we in het Oostblok gezien, in de Koude Oorlog. Kerken bleven de banden met de communistische regimes houden. Ze lieten de dissidenten en oppositie in de kerken in de steek.”

Door nu niet onomwonden partij te kiezen voor de Oekraïners doet de Wereldraad eigenlijk hetzelfde, vindt de hoogleraar, die ook wijst op de Bekennende Kirche in Duitsland met zijn wortels in het verzet tegen Hitler-Duitsland.

En ook al zijn kerkelijke leiders nog zo huiverig zich in te laten met politiek, ze moeten wel, zegt Smalbrugge. “Als je je daarin niet wil mengen, dan wil je je als kerk dus ook niet in het reële leven begeven. Als je bereid bent te erkennen dat religie een machtsfactor is, dan moet je tegen Kirill in Moskou zeggen: de lijn is in gesprek. We willen wel praten, maar wij stellen de agenda vast. Anders wordt uw kerk geschorst als lid en schorten we de contacten met uw kerk op.”

Karin van den Broeke, lid van het hoofdbestuur van de Wereldraad van Kerken

De Wereldraad van Kerken wil de lijn met de leiding van de Russisch-orthodoxe kerk openhouden, maar concrete resultaten heeft dat nog niet opgeleverd. Mooier kan Karin van den Broeke, hoofdbestuurder van de Wereldraad, het ook niet maken.

Hoezeer de Wereldraad de Russische aanval op Oekraïne ook veroordeelt, de Moskouse patriarch Kirill blijft achter de expansiedrift van president Poetin staan. En toch, vindt Van den Broeke, is blijven praten de enige route voor de internationale gemeenschap van kerken en gelovigen die de Wereldraad is.

Hoe langer de oorlog in Oekraïne duurt, hoe meer de oud-preses van de Protestantse Kerk in Nederland de druk op de Wereldraad van Kerken voelt toenemen om hardere maatregelen te treffen tegen de Russisch-orthodoxe kerk.

Genève zet de lijnen uit

De programmaleider van Kerk in Actie (de sociale tak van de PKN) is bij de Wereldraad betrokken als lid van het dagelijks bestuur. Deze twintig mensen worden in deze tijd van oorlog regelmatig geraadpleegd, al zetten secretaris-generaal Ioan Sauca en zijn staf op het hoofdkantoor in Genève de lijnen uit.

“Het is goed dat de Wereldraad zich helder uitspreekt tegen de oorlog”, zegt Van den Broeke. “Maar dat is wat anders dan dat je de banden verbreekt. Ik vind de retoriek van patriarch Kirill verschrikkelijk, maar juist nu hij erbij hoort, kun je tegen hem zeggen dat je zijn taal verschrikkelijk vindt en kun je aan de rest van de kerk vragen haar invloed aan te wenden om de oorlog te keren.”

Dat dat nog geen succes heeft gehad doet daaraan niets af, vindt ze. Want ze vindt het een ‘geloofsdaad’ om het gesprek te blijven zoeken. Dat heeft voor haar alles te maken met de ontstaansgeschiedenis van de Wereldraad in 1948. Dat was vlak na de Tweede Wereldoorlog, en toch deden ook de Duitse kerken mee.

Wij zijn niet in oorlog

Die sfeer van verzoening tussen de kerken vindt ze voor deze discussie over de huidige oorlog in Oekraïne relevanter dan de verwijzingen naar de Bekennende Kirche, de Duitse ‘verzetskerk.’

“Dat was een beweging binnen Duitsland die zich uitsprak in een situatie die voor haarzelf gevaarlijk was”, zegt ze. “Het is veel minder kwetsbaar om nu vanuit Nederland te roepen dat de banden met Moskou verbroken moeten worden. Wij zijn niet in oorlog.”

De predikant vindt het ook wel ‘iets makkelijks’ hebben om op te houden met praten: “Je zegt: hup, de ander is fout, ik wil niks meer met hem te maken hebben. De gesprekken binnen de Wereldraad zijn vaak lastig. Maar het is wel erg simpel om te zeggen dat iedereen met wie je het oneens bent, zich maar terug moet trekken.”

Schorsen is voor Van den Broeke hetzelfde als afschrijven van de kerk en dus ook van haar leden, die soms ook heel kritisch zijn. Denk aan de 233 Russisch-orthodoxe priesters die begin maart openlijk hun patriarch bekritiseerden. Die wil ze niet in de steek laten: “We blijven samen kerk.”

Een basis om verder te praten

Voordeel van die opstelling is volgens haar ook, dat er een basis blijft om tijdens een bestand, of na de oorlog met elkaar verder te gaan. Ze hoopt dat de Wereldraad dan een ontmoeting kan organiseren tussen vertegenwoordigers van de Russisch-Orthodoxe Kerk en andere leden van de Wereldraad.

Meteen na de inval van de Russen in Oekraïne heeft de Wereldraad een ontmoeting tussen de leiding van Russisch-orthodoxe kerk en van de Oekraïens-orthodoxe kerk die onder het patriarchaat van Moskou valt, geprobeerd te arrangeren. Maar daarvoor stonden de kerken met hun opvattingen over de oorlog te veel tegenover elkaar.

Want dat religie een politieke factor is, dat ziet Van den Broeke ‘natuurlijk’ ook. “Het is een politiek machtsspel, maar de vraag is of je dat politieke spel optimaal speelt door de Russisch-orthodoxe kerk uit de Wereldraad te zetten. Ik ben heel erg voor economische sancties tegen Rusland, maar op kerkelijk gebied verhard je alleen maar de tegenstellingen tussen Rusland en het Westen als je de Russische kerk schorst als lid.”

Ze bezweert dat dit niets te maken heeft met de grootte van de Russische kerk; met 100 miljoen leden is ze een van de grotere kerken in de Wereldraad, die onder meer gefinancierd wordt met contributie van de 352 aangesloten kerken met hun 580 miljoen leden. “Uiteraard moet ook de Wereldraad van Kerken goed over haar financiën nadenken, maar in dit soort zaken speelt dat geen rol. Het gaat hier echt om principiële afwegingen.”

Religie, politiek en keuzen in tijden van oorlog. Debat in de Waalse Kerk, Walenpleintje 159 Amsterdam. Woensdag 6 april, 20.00 uur.

Lees ook:

Hoe Poetin religie tot wapen smeedt, en de Russisch-orthodoxe kerk hem daarbij helpt

President Poetin zet religie in als wapen. Hij lijkt de Russisch-orthodoxe kerk nog aan zijn zijde te hebben. Wat bezielt hen?