Waarom onzinnige rituelen er toch toe doen

De Franse filosoof Michel de Montaigne (1533-1592) vergaarde wereldroem door zijn essays. Trouw-recensent en filosoof Tanny Dobbelaar verkent in zes afleveringen thema’s die in Montaignes leven speelden. Deze dinsdag: de zin en onzin van rituelen.

‘Nick, wat maakt je me nu? Why the fuck are you going to the King’s coronation?’ De Australische popzanger Nick Cave maakte bekend dat hij naar de kroning van King Charles zou gaan. In zijn altijd lezenswaardige nieuwsbrief The Red Hand Files legt Cave uit waarom.

Hij wil zeker discussiëren over de toekomst van de monarchie, schrijft hij, maar hij moet ook bekennen dat hij zich emotioneel aangetrokken voelt tot de royals, tot ‘het bizarre, het griezelige, het verbijsterend spectaculaire, het ontzagwekkende’ van deze monarchie. Voor hem reflecteert het kroningsritueel in alle opzichten de absurditeit van het Verenigd Koninkrijk in zijn geheel.

Zijn antwoord vertoont geen spoor van ironie. Cave maakt zich zelfs druk om zijn outfit. Ernst vult het ritueel met betekenis, anders is het leeg.

Eenmaal aanvaarde wetten

Zoals reizigers pas in verre buitenlanden hun eigen cultuur en vanzelfsprekendheden ontdekken, zo confronteer ik de essays van de zestiende-eeuwer Michel de Montaigne hier met de huidige tijdsgeest. Wat denkt Montaigne over rituelen zoals zo’n kroning?

In zijn essay Over gewoontes en dat je eenmaal aanvaarde wetten niet zomaar veranderen moet somt hij allerlei excentrieke rituelen, wetten en gewoonten op – het onderscheid tussen deze drie maakt hij hier bepaald niet scherp.

Zo zijn er volkeren waar men alleen de nagels van de rechterhand knipt en die van de linker laat groeien als teken van adel; waar het van eerbied getuigt als je je vader doodt als hij oud wordt; waar men rijkdom zo verafschuwt dat zelfs de armste inwoner van de stad niet bukt om een beurs vol dukaten op te rapen.

Iets wat boven je uitstijgt

Over deze rituelen heeft Montaigne vooral gelezen. Om hem heen ziet hij mensen ontroerd raken door ‘deerniswekkende schilderijen van de kruisgang’, of in vervoering door de gezangen in de kerk. Mensen kunnen een rituele handeling zien, horen, soms proeven en ruiken (wierook!). Zo brengen ze het volk tot godsbesef, schrijft hij. Hoe zintuigelijk ook, de handeling verwijst naar iets wat boven hen uitstijgt. Dat bindt.

Laat die verbondenheid nu precies zijn wat mensen in het huidige tijdsgewricht zo missen, zegt de Duits-Koreaanse filosoof Byung Chul-Han (1959). In The Disappearance of Rituals beweert hij dat veel westerse mensen ongelukkig zijn omdat ze niet kunnen deelnemen aan gemeenschappelijke rituelen. Zijn stelling: rituelen laten je thuis voelen in de wereld.

Ze geven een gevoel van bestendigheid, het idee dat de buitenwereld onafhankelijk van je innerlijke roerselen bestaat. Zelfs een klein ritueeltje als iemand een hand geven is geen uiting van een subjectief gevoel maar een objectieve handeling die getuigt van wederzijds respect en verbondenheid. Rituelen laten het individu iets ervaren dat groter, of misschien alleen maar anders is dan hun individuele zelf. Dat hun bestaan verder reikt dan het hier-en-nu.

Eenzaam spiegelpaleis

Han stelt dat rituelen wereldwijd aan betekenis verliezen. Moderne individuen kunnen ze steeds moeilijker serieus nemen. Hun individualisme heeft zich tegen henzelf gekeerd.

Ze leven in een eenzaam spiegelpaleis waarin ze zichzelf voortdurend moeten verkopen op sociale media en op de arbeidsmarkt. Als je jezelf niet meer kunt ontstijgen, dan kruip je in je schulp. De wereld verdwijnt, evenals het idee van een gemeenschap. We cirkelen rondom onszelf, gepijnigd door gevoelens van leegheid en depressie, aldus Han.

Hij geeft toe dat ook moderne mensen houden van symboliek. Alleen, die wordt niet meer gemeenschappelijk beleefd. Neem tattoos die zo betekenisvol zijn voor hun dragers. Ze bewijzen voor Han wat hij wil beweren: mensen gebruiken hun huid als een reclamezuil waarop ze hun uniciteit adverteren. Tattoos horen bij de markteconomie. Ze dienen immers uitsluitend het individu.

Laten we even springen in de tijd en kijken wat Michel de Montaigne beweert over de verhouding tussen individu en gemeenschap. Hij blijkt zeer uitgesproken: de gemeenschap gaat vóór je persoonlijke voorkeuren, vindt Montaigne. Ook al denk je er het jouwe van, gehoorzamen en meedoen is zijn devies, of het nu om wetten van een overheid gaat of over de rituelen van de kerk.

Zijn grootste held

‘Met wat wij denken heeft de gemeenschap niets te maken’, schrijft hij, ‘maar alle overige zaken, zoals ons doen en laten, ons werk, onze welstand, ja ons leven zelf, moeten wij in dienst stellen van de maatschappij en wij moeten er afstand van doen als de openbare mening dat van ons vraagt.’

Geen wonder dat Socrates zijn grootste held was. Vanwege opruiing van de jeugd werd hij veroordeeld tot de dood. Ten onrechte, vond Socrates, en hij niet alleen. Toch dronk hij de gifbeker omdat hij de gemeenschap boven zijn eigen leven wilde stellen.

Heel vaak kan ik me goed verplaatsen in Montaignes denkbeelden en overwegingen, ondanks dat hij in een ander soort lichaam, een ander land, een andere tijd leeft dan ik. Zijn onderwerpen zijn vaak universeel menselijk, en daardoor erg dichtbij.

Toch schiet mijn buitenwijkverbeelding vandaag te kort. Eigen ervaringen en gedachten krijgen tegenwoordig ruimte genoeg, maar klakkeloos rituelen en regels volgen? Dat vind ik ongemakkelijk.

Montaignes volgzaamheid kan ik alleen in historisch perspectief begrijpen. Ten eerste wist hij té goed waar verzet tegen gezag toe kon leiden: een eindeloze reeks gruwelijke oorlogen. Ten tweede zie je dat Montaignes zelfbegrip nog geen spoor bevat van de vrijheidsdrang die zo kenmerkend is voor de Verlichtingsfilosofen, en vervolgens voor de romantici uit de achttiende eeuw.

Wankelmoedig, bescheiden en onwetend

Vergeleken bij die latere denkers is Montaignes zelfbegrip enkelvoudig. Zijn ‘ik’ is wankelmoedig, omdat het elke seconde verandert, maar het is ook bescheiden en onwetend. Montaigne kent het begrip onbewuste niet, en hij weet evenmin wat trauma is of autoriteitenvrees. Misschien onderwerpt hij zich daarom vanzelfsprekend aan de wetten, gewoonten en rituelen die hem vertrouwd zijn.

Een paar jaar geleden liep ik voor de verdediging van mijn proefschrift in mijn mooiste jurk langs een publiek van vrienden en familie over een rood hoogpolig tapijt naar de corona, de kring van in zwarte toga’s geklede professoren. Zo’n intimiderende promotieplechtigheid is een initiatie, zo had mijn professor mij voorgehouden. Daarbij proeft de wetenschappelijke gemeenschap je nieren en sluit ze je, als het goed is, daarna in haar armen.

Sommigen vinden die initiatie maar een stom toneelstuk dat afleidt van de inhoud. Anderen hechten aan het ritueel. Zoals ook de pedel, degene die de ceremonie begeleidde, zei: ‘Zwarte piet hebben ze ons al afgepakt, dit gelukkig nog niet’.

De ruitrokken van Schotse mannen

Zo zie je maar: sommige rituelen staan tegenwoordig immers ter discussie, andere vooralsnog niet. En sommige rituelen lijken alleen maar eeuwenoud, terwijl ze recent verzonnen zijn. Zo dragen Schotse mannen nog niet zo lang geruite rokken als teken van hun Schotse identiteit. De rok bestond al eeuwen, maar kreeg pas in de negentiende eeuw de betekenis van nationaal symbool. Ter plekke werd Schotland ouder en gedenkwaardiger. Een traditie was geboren.

Over deze ontwikkelingen schrijft Buyng-Chul Han niets. Hij stijgt liever op om het moderne leven op aarde in algemene uitspraken te vatten. Montaigne daarentegen blijft op de grond en kijkt naar wat zich dichtbij, in zijn leven en zijn boeken afspeelt. De sweeping statements van Han hebben iets aantrekkelijks, maar de oneindige variatie in rituelen krijgt hij er niet mee gevat.

Inmiddels is de kroning van koning Charles voorbij. Critici en bewonderaars verenigden zich die dag rondom een mooie poppenkast. Nick Cave droeg een stemmig, donkerblauw pak.

Lees ook:

Hoe internet ons terugwerpt in de middeleeuwen van Montaigne

In de vorige aflevering in deze serie over Montaigne schreef Trouw-recensent en filosoof Tanny Dobbelaar hoe men in zijn tijd ook te maken had met nieuwe media die polarisatie veroorzaken. En welke lessen we daaruit kunnen trekken voor onze tijd.