Ook wie de rest van het jaar geen voet in een godshuis zet, loopt op vakantie vaak wel een kerk(je) in. Wat maakt die gebouwen bijzonder? “Hier kan ik een kaarsje opsteken voor mijn overleden ouders. Thuis kan dat natuurlijk ook, maar dat is niet hetzelfde.”
Het is iets wat religiewetenschappers al langer bezighoudt: het wonderlijke gegeven dat godshuizen de mens beroeren. Onder meer Birgit Meyer, hoogleraar religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht, boog zich over de vraag wat een bezoek aan een kerkgebouw met je kan doen. Ze spreekt van het ‘wow-effect’. Verwondering, ontzag voor het grotere geheel, daar hoef je niet religieus voor te zijn. We zijn op zoek naar betekenisgeving en naar ervaringen die bepalen dat er iets anders en groters is dan het eigen bestaan, zegt Meyer. Dan gaat het niet om geloof in God, maar om de ervaring dat er ‘meer’ is.
Wat houdt een wow-effect precies in?
“Het is een gevoel van verbazing of ontzag tegenover iets wat groot en anders is. Het kan leiden tot opwinding of opgefoktheid, maar het kan ook leiden tot een rustige staat van aandacht. Religies proberen die gevoelens op verschillende manieren op te wekken.”
Hoe doen ze dat?
“In het katholicisme zijn onder andere de kerkgebouwen en het kruisbeeld belangrijke middelen. Mensen raken bijvoorbeeld onder de indruk van de grootte van een kerk en de kunst die er te zien is, of ze ervaren innerlijke rust door een kaarsje aan te steken. En wie gelooft, ziet het bestaan van God zo bevestigd.
“Zelf zie ik religie als een bemiddelingspraktijk tussen de gewone wereld hier en een verbeelde, andere werkelijkheid die zich niet direct toont. Zoals God, of de hemel voor christenen. Objecten en rituelen spelen een belangrijke rol bij de bevestiging daarvan. Mensen voelen daar verbazing, opwinding of iets anders bij. De toegang tot die werkelijkheid wordt daardoor als ‘echt’ of ‘authentiek’ ervaren.”
Bezoekt u zelf ook graag kerken en geeft dat u een bepaald gevoel?
“Ja, ik steek er altijd een kaarsje op met aandacht voor mijn geliefden. Ik kan niet goed zeggen waarom ik dat doe, ik vind het gewoon een mooie handeling. Ik ben niet gelovig, maar het toont wel iets van de hang naar rituelen.”
Ook andere wetenschappers onderzoeken het effect van religieuze gebouwen of objecten op bezoekers. Antropoloog Daan Beekers deed aan de Universiteit Utrecht onderzoek naar de herbestemming van kerken in Nederland. Ondanks een nieuwe functie, houden mensen vaak een speciaal gevoel in het kerkgebouw, dat te maken heeft met de eerdere religieuze functie.
Volgens Beekers komt dat niet voort uit de kerk zelf, maar uit de bezoeker, en is het gevoel een gevolg van de al aanwezige kennis, herinneringen of gedachten over kerken. Mensen vinden het gebouw belangrijk om de historische waarde of omdat het een ontmoetingsplaats is van mensen binnen de gemeenschap. Het gevoel zorgt ervoor dat ook niet-gelovigen binnen een gemeenschap strenge eisen kunnen stellen aan de herbestemming van een kerkgebouw.
Volgens die theorie zou het wow-effect dat we in een kerk ervaren alleen een bevestiging zijn van wat we al weten van religie of cultuur als we een kerk binnenstappen. Mattijs van de Port, hoogleraar antropologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, denkt dat de architectonische vormen van een kerk niet alleen historisch of cultureel een betekenis hebben. Een lijn is anders en ‘zegt iets anders’ dan een boog. Dat is direct van invloed op het gevoel van de kerkbezoeker.
Is het lastig te bepalen wat het wow-effect precies veroorzaakt? Een gelovige duidt kippevel misschien als een godsbewijs, maar een scepticus vraagt zich eerder af of het niet wat frisjes was in de kerk.
Meyer: “Ik ben geen theoloog, dus ik neem het bestaan van een god niet als uitgangspunt. Tegelijkertijd wil ik zeker niet zeggen: “Jouw geloof is onzin.” Als iemand God zegt te voelen, of een gevoel van kalmte, dan vraag ik me af waar dit gevoel op gebaseerd is en hoe het tot stand komt.
“Dat doe ik door te bestuderen welke middelen, zoals rituelen of voorwerpen, mensen gebruiken voor bepaalde ervaringen. Religieuze tradities zoals het christendom leveren die middelen. Dus het kan heel goed dat de één kippevel krijgt door een kaarsje aan te steken en dat een ander enthousiasme voelt bij een grote, hoge kerk.”
Gelovig of niet, iedereen kan het wow-effect ervaren?
“Zeker. Mensen die niet of niet meer geloven, hebben nog altijd de behoefte zichzelf te overstijgen en uit te wijken naar iets dat groter is dan zijzelf. Daar zit het effect. Mensen ervaren het gevoel ook op quasi-spirituele festivals en door yoga te doen. Of door extreme sporten te beoefenen, zoals op grote hoogte bergbeklimmen, om extreme opwinding te voelen.
“Ik vind het heel interessant dat het christendom, waarvan zeker Nederlanders zich in de afgelopen decennia massaal hebben afgekeerd, velen nog steeds betekenis geeft. Mensen die zeggen niet gelovig te zijn, bezoeken op vakantie wel een kerk en doen zelfs mee met de rituelen die daarbij horen. Ze steken een kaarsje aan, gebruiken wijwater, of bidden even. Sommigen voelen dan rust. Daarna verlaten ze de kerk en gaan weer hun eigen gang.
“Kunst draagt ook erg bij aan het belang dat mensen aan de kerk hechten. Als religiewetenschapper zie ik daarin de hang naar het sublieme. Zo is de kerk eigenlijk voor iedereen: voor gelovigen, kunstliefhebbers en mensen die geïnteresseerd zijn in erfgoed.”
Kerkbezoekers
Middenin het Brabantse Oudenbosch staat de basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara. De kerk is een kleinere nabootsing van de Sint-Pietersbasiliek, de voorgevel is een kopie van de Sint-Jan van Lateranenbasiliek, allebei in Rome.
“Als ik een kerk binnenstap, ben ik meteen kalm”, zegt de Deense Jeanette Buhl, terwijl ze haar handen op elkaar over haar hart legt. Zij en haar man Kim Nielsen zijn in de buurt op bezoek bij Nederlandse vrienden. “Hier kan ik een kaarsje opsteken voor mijn overleden ouders. Thuis kan dat natuurlijk ook, maar dat is niet hetzelfde. Onze dochter, die nu niet mee is, ging altijd met tegenzin een kerk in. Nu ze vijftien is, steekt ze er soms een kaarsje aan. Wij voeden haar niet christelijk op, maar ik denk dat het ritueel ook haar aanspreekt.”
“Ik voel me in een kerk meestal een beetje verdrietig”, geeft haar man toe. Hij laat zich leiden door zijn vrouw terwijl ze in de kerk rondlopen. “Ik associeer het vooral met begrafenissen. Ik ga toch naar binnen omdat Jeanette me meesleept.”
Zij staat steeds even stil bij de beelden van kerkleraren en apostelen. “Ik vind de kunst in kerken heel mooi”, verklaart ze. “Als we op vakantie een kerk zien, gaan we altijd naar binnen. Misschien dat ik dat liever wil dan Kim omdat ik katholiek ben opgevoed en hij niet. Nu ben ik overigens niet meer gelovig. Deze basiliek is mooier dan de Grote Kerk in Breda, waar we gisteren waren. Die was erg commercieel, met veel informatieboekjes en toeristen. Ik voelde me er minder op mijn gemak.”
“Deze basiliek wilde ik al een tijdje graag bezoeken, omdat het een kopie van de Sint Pieter is. Ik vind ‘m ontzagwekkend”, zegt Rob Oostrum met zijn handen achter zijn rug en zijn ogen omhoog op de koepel gericht. “Het is enorm knap dat deze kerk zo’n honderdvijftig jaar geleden gebouwd is. Als je je voorstelt met welke middelen mensen dat moesten doen... De beelden en schilderijen doen me niet zoveel. Soms zit er een mooi verhaal achter een kunstwerk, maar dat vind ik niet zo belangrijk.
“Ik geloof niet meer in God. Door mijn werk als vrijwilliger voor Stichting Ambulance Wens Nederland heb ik dingen gezien die volgens mij niet zouden gebeuren als er een god is. Bijvoorbeeld mensen die terminaal ziek zijn. Wel geloof ik dat er meer is, maar wat precies weet ik niet. Laatst is een familielid overleden. Een paar dagen later kwam een vlinder op mijn schouder zitten in mijn achtertuin. Hetzelfde gebeurde na twee eerdere sterfgevallen: er kwamen ineens twee duiven en een roodborstje dat nu elk jaar even terugkomt. Zie ik wat ik wil zien of is er meer?
Toch kom ik op vakantie graag in kerken. Hier heb ik het idee dat ik deel uitmaak van een groter geheel. In een kerk is volgens mij iedereen welkom, christenen of andere gelovigen, en mag iedereen deelnemen aan de rituelen. Ik steek altijd een kaarsje aan om de mensen die ik verloren heb te herdenken.”
Ineke Huisman en Peter van Vulpen bezoeken graag kerken op vakantie, maar zijn niet erg onder de indruk van de basiliek. “Alles is nagemaakt van de Sint-Pietersbasiliek, dat heeft eerder een komisch effect dan dat ik ervan onder de indruk ben”, verklaart Huisman. “De beelden zijn iets mooier dan de schilderijen, maar de kunst is hier niet erg origineel.”
“Deze basiliek doet mij helemaal niets”, zegt Van Vulpen. “Hij is te groot en te licht. Er is bijvoorbeeld geen enkel glas-in-loodraam. Kleinere kerken doen ons vaak meer. Laatst bezochten we een van de oudste kerken van België in Waha. Een prachtige kerk, met mooie schilderingen en glas-in-lood-ramen.”
“Die kerk voelde veel knusser”, vult Huisman aan. “Dit ziet er zo gek uit, zo’n grote basiliek in zo’n klein dorp. En in de kerk staat meer kitsch dan kunst, het marmer en het koper is bijvoorbeeld geschilderd. Ik vind het wel indrukwekkend dat zo’n kleine gemeenschap ooit genoeg geld heeft verzameld voor deze grote basiliek, met een soort crowdfunding avant la lettre. We zijn hier meer vanwege de culturele waarde dan om de spiritualiteit. We zijn niet gelovig, maar op sommige plekken is wel een bepaalde energie. Dat hoeft niet in een kerk te zijn, en hier zeker niet. Een kerk is gewoon mooi of niet mooi.”
