Waarom het Vaticaan zoveel moeite heeft met bemiddelen in de Oekraïense oorlog

Paus Franciscus ontving zaterdag de Oekraïense president Zelensky in audiëntie. Het Vaticaan probeert al sinds het begin van de Russische invasie te bemiddelen tussen Rusland en Oekraïne. Voorlopig nog zonder veel resultaat.

Met enige overdrijving zou je pauselijke persconferenties in vliegtuigen opwindend kunnen noemen. Daar hoog in de lucht, in het nauwe gangpad op weg terug naar Rome, ontmoet de paus het journalistencorps. Hij kijkt dan vaak terug op het bezoek dat hij net heeft afgelegd en geeft zijn mening over actuele ontwikkelingen. Dat levert bijna altijd nieuws op.

Het lijkt alsof de paus op die momenten vrijer praat dan in de helder gecomponeerde en goed doordachte toespraken die hij normaal gesproken houdt. Dat geldt zeker voor paus Franciscus die de tijd neemt voor ontmoetingen met de pers. Zo ook op 30 april toen hij na een bezoek van drie dagen aan Hongarije terugvloog naar Rome.

De oorlog in Oekraïne speelde tijdens die reis een grote rol. Hongarije biedt onderdak aan nogal wat vluchtelingen uit dat land. In het vliegtuig terug kwam de paus met een verrassende mededeling: het Vaticaan zou betrokken zijn bij een geheime vredesmissie voor Oekraïne.

“Ik ben bereid alles te doen wat gedaan moet worden. Er loopt nu een missie, maar die is nog niet openbaar. Als het openbaar is, zal ik het onthullen”, zei Franciscus.

Oekraïne en Rusland weten van niets

Eenmaal geland in Rome ging deze uitspraak de wereld over. “Het was natuurlijk een vreemde uitspraak”, zegt Jan de Volder, historicus en docent aan de faculteit theologie en religiewetenschappen van de Katholieke Universiteit Leuven. “Als je echt een geheime missie hebt, dan zeg je dat niet. Doe je dat, dan is-ie niet meer geheim. Het is een beetje eigen aan die interviews in het vliegtuig met de paus. Daar worden soms vreemde dingen gezegd.”

In de dagen na de persconferentie verklaarden zowel regeringsfunctionarissen van Rusland als van Oekraïne niets van zo’n Vaticaanse vredesmissie te weten. “Als dat soort gesprekken gaande zijn, dan gebeurt dat zonder dat wij het weten en zonder onze goedkeuring”, zei een woordvoerder van de Oekraïense president Zelensky.

Op zijn beurt was de Italiaanse kardinaal Pietro Parolin, tweede man in het Vaticaan en verantwoordelijk voor de diplomatieke dienst, hier weer verbaasd over. Vorige week zei Parolin plotseling dat er ‘nieuwe en uiteraard vertrouwelijke ontwikkelingen’ waren in de vredesmissie van het Vaticaan. Of hij doelde op het bezoek van de Oekraïense president Zelensky afgelopen zaterdag aan de paus, was niet duidelijk.

Franciscus schuwt het grote gebaar niet

De paus en Zelensky spraken zo’n 40 minuten met elkaar. “De onderwerpen hadden betrekking op de humanitaire en politieke situatie in Oekraïne als gevolg van de aanhoudende oorlog”, meldde het Vaticaan erover. Zelensky zei na afloop de paus op het hart te hebben gedrukt om zijn toon tegen de Russen te verharden.

Het kan niet anders of Franciscus heeft op zijn beurt tijdens de ontmoeting opnieuw gepleit voor een staakt-het-vuren en vredesonderhandelingen. Dat pleidooi klinkt al sinds het begin van de Russische invasie, zonder resultaat. Franciscus moet tot zijn frustratie constateren dat de pogingen van het Vaticaan om het verschil te maken in dit conflict tot nu toe weinig hebben opgeleverd.

In zijn bemiddelingspogingen schuwde Franciscus het grote gebaar trouwens niet. Op 25 februari, een dag na de inval van Rusland in Oekraïne, liet hij zich met de auto afzetten voor de ingang van de Russische ambassade bij de Heilige Stoel, die op een steenworp afstand van het Vaticaan ligt. Hij wilde persoonlijk zijn ongerustheid over de inval overbrengen. Zeer opmerkelijk, volgens De Volder. “Normaal is het omgekeerd en gaat een ambassadeur op bezoek bij de paus. Het was duidelijk zijn bedoeling om met Poetin te kunnen spreken. Dat is niet gelukt.”

Toen het via diplomatieke kanalen niet lukte, speelde Franciscus vervolgens de kerkelijke kaart. Zijn verhouding met patriarch Kirill van Moskou was op dat moment redelijk goed. Franciscus was de eerste paus die sinds het grote schisma van 1054 de leider van de Russisch-orthodoxe kerk heeft ontmoet. Dat was in 2016. Kirill is een grote steunpilaar van president Poetin en houdt preken waarin hij de Russische invasie voorziet van een religieuze rechtvaardiging. Bijvoorbeeld door te zeggen dat Oekraïne het verkeerde pad opgaat door op het Westen te willen lijken, waar bijvoorbeeld homoseksualiteit geaccepteerd is.

Dovemansgesprek via Zoom

Op 16 maart 2022 spraken de twee kerkleiders elkaar via Zoom. Wie de link heeft aangemaakt, is onbekend. “Het was een dovemansgesprek”, zegt De Volder. “Franciscus kon niks met alle redenen die Kirill aanhaalde om de oorlog te rechtvaardigen.”

Toen Franciscus niet veel later tegen een Italiaanse krant zei dat ‘de patriarch niet de misdienaar van Poetin moet worden’, was het patriarchaat ontstemd. Een geplande ontmoeting tussen Franciscus en Kirill op een interreligieuze ontmoeting in Kazachstan in september vorig jaar, ging op het laatste moment niet door.

Hierna bloedden de contacten enigszins dood. “De vraag die je moet stellen is of het Kremlin en de Russisch- orthodoxe kerk twee verschillende entiteiten zijn”, zegt de Amerikaanse Vaticaankenner John Allen. “Het antwoord is natuurlijk nee. Wat je Franciscus moet nageven is dat hij alles heeft geprobeerd, zowel de politieke als, wat ik maar even de oecumenische diplomatie noem. Geen van beide heeft gewerkt.”

Wat aanvankelijk nog het meest opviel in de opstelling van paus Franciscus in de Russisch-Oekraïense oorlog, was dat hem er veel aan gelegen leek om neutraal te blijven, zodat het Vaticaan kon bemiddelen. Dat leidde al snel tot verontwaardiging in Oekraïne. De paus zou meer partij moeten kiezen voor de slachtoffers van de Russische agressie, zeiden ze daar.

“Franciscus heeft toen meermaals die invasie veroordeeld en zijn steun uitgesproken voor Oekraïne. Met grotere nadruk. Toch wel een koerswijziging”, zegt Jan de Volder. Al is de frustratie bij de Oekraïners nog altijd niet weg, zoals dus bleek tijdens de ontmoeting van Zelensky met de paus. “Zo’n oorlog is altijd een heel moeilijke zaak voor de katholieke kerk die allerlei volkeren verenigt in haar schoot. De Heilige Stoel heeft altijd een supranationale positie gehad. In tegenstelling tot de lokale kerken die soms de nationale politiek steunen.”

Naar Kiev, dan ook naar Moskou

De paus heeft vanaf het begin van de oorlog opgeroepen tot een staakt-het-vuren en onderhandelingen. Hij herhaalde die oproep rond de eerste verjaardag van de oorlog en tijdens zijn paastoespraak drong hij erop aan om haast te maken. Het hielp allemaal niet. Ook is de paus meerdere malen uitgenodigd om naar Kiev te komen. De paus heeft altijd gezegd dat hij dat alleen doet als hij ook naar Moskou kan. Hij moet boven de partijen blijven staan. Maar in Moskou zitten ze niet op de paus te wachten.

“Wat eigen is aan het Vaticaan is om in grote conflicten boven de partijen te staan en een kanaal te zijn van diplomatieke contacten”, vertelt Jan de Volder. “Maar de twintigste eeuw bewijst dat wanneer het er echt toe doet, dit niet altijd werkt. Als de oorlogstrom geroerd wordt, zoals nu het geval is – ook door de Europese Unie – dan is er heel weinig plek voor diplomatie.”

Daar is John Allen het mee eens. “Wat we zien gebeuren is natuurlijk niet erg verrassend. Normaal gesproken werkt ook een pauselijke bemiddelingspoging alleen als beide partijen willen meewerken. Toen paus Franciscus bijvoorbeeld een rol speelde bij het herstel van de diplomatieke betrekkingen tussen de Verenigde Staten en Cuba in 2016, kon dat alleen maar omdat beide landen wilden dat het ook zou gebeuren. Nu heeft Franciscus te maken met Rusland en Oekraïne die beide niet geïnteresseerd zijn in bemiddeling van het Vaticaan.”

Humanitaire hulp

Kan de paus dan helemaal niks uitrichten? Toch wel. Hij gaf zelf een hint in die richting tijdens die persconferentie in het vliegtuig na zijn bezoek aan Hongarije. Het Vaticaan is bereid te helpen bij de terugkeer van Oekraïense kinderen die zijn meegenomen naar Rusland. Daarover spraken Franciscus en Zelensky ook afgelopen zaterdag.

Eerder al faciliteerde de Heilige Stoel de uitwisseling van gevangenen tussen Rusland en Oekraïne. De Volder: “Humanitaire steun aan de slachtoffers in zo’n conflict is belangrijk. Die heeft Franciscus vanaf het begin af aan verleend. Het Vaticaan en de kerk hebben opgeroepen om vluchtelingen op te vangen en Franciscus heeft ambulances gestuurd met hulpgoederen. Dat is natuurlijk ook een vorm van diplomatie, humanitaire diplomatie.”

Ondertussen is ook na de ontmoeting van Zelensky met de paus nog altijd niet duidelijk waar de paus op doelde toen hij in het vliegtuig sprak over een geheime vredesmissie. John Allen: “Kijk, in maart heeft de paus tegen de Argentijnse krant La Nación gezegd dat het Vaticaan geen vredesplan heeft, maar wel ten dienste staat van de vrede.

“Wat dit precies inhoudt weten we dus niet. Ik ga ervan uit dat het Vaticaan, zowel in het openbaar als achter de schermen, alles doet wat in zijn vermogen ligt. Ik hou het erbij dat niets onmogelijk is als het om pausen gaat. Hoewel, de macht van de paus is ook niet oneindig. In dat geval zou er helemaal geen oorlog zijn.”

Lees ook:

Theoloog Fred van Iersel (68): ‘Het Vaticaan staat geïsoleerd in de Oekraïne-oorlog’

Oud-hoogleraar Fred van Iersel denkt als katholiek al zijn hele leven na over de ethiek van oorlog en vrede. Hij vindt dat paus Franciscus meer kan doen om de oorlog in Oekraïne te stoppen.