Waarom het niet altijd slecht is porno te kijken, luisteren of lezen

Pornografie kan schadelijk zijn, en niet alleen vanwege de schimmige praktijken binnen de industrie, zegt filosoof Mari Mikkola.

We moeten het hebben over porno, zegt filosoof Mari Mikkola. De porno-industrie komt niet vaak in het nieuws, en als dat al gebeurt, dan vaak op een negatieve manier. Onlangs nog, toen een onderzoek van de New York Times uitwees dat PornHub – de negende meest bezochte website ter wereld – video’s toonde met kindermisbruik en andere illegale praktijken. PornHub besloot de verificatieprocedure voor uploaders aan te scherpen, en verwijderde 80 procent van al hun videomateriaal omdat het niet voldeed aan die standaard.

Toch is dat niet het enige probleem waar de porno-industrie mee te maken heeft, zegt Mikkola, die in januari de universiteit van Oxford verruilde voor de Universiteit van Amsterdam – de stad van de Wallen, nota bene. Zij stelt dat de consumptie van porno gepaard gaat met filosofische problemen.

Hoe raak je als filosoof geïnteresseerd in pornografie? Mikkola legt uit dat ze al lang geïnteresseerd is in feministische filosofie, en dat het filosoferen over pornografie daar in de laatste decennia aan populariteit wint. “Toen ik in 2010 vanuit het Verenigd Koninkrijk naar Duitsland verhuisde, zag ik hoe anders er daar tegen pornografie wordt aangekeken”, zegt ze. “In het Verenigd Koninkrijk bestond het idee van geëmancipeerde pornografie niet, zeker de ­filosofische gemeenschap was heel sterk antiporno. In Berlijn werd ik bijna meteen met het tegendeel geconfronteerd. Daar wordt ieder jaar een groot pornofilmfestival georganiseerd, en er is een grote groep mensen die ernaar streeft om de industrie geëmancipeerder te maken. Toen begon ik zelf ook anders over pornografie te denken, en vraagtekens te zetten bij de manier waarop filosofen over porno schreven. Die baseerden zich bijvoorbeeld voornamelijk op de uitwassen, het misbruik, en op heteroseksuele pornografie. Ik wil de industrie niet verdedigen, want er vindt nog steeds misbruik plaats, maar er is ook een tegenbeweging gaande binnen de industrie zelf. Je kan de hele industrie niet over één kam scheren.”

De filosofische discussie over pornografie gaat terug naar de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen in de Verenigde Staten de zogenaamde porn wars plaatsvonden. De Amerikaanse feministische jurist Catharine MacKinnon spande een rechtszaak aan om de producenten en distributeurs van pornografie aansprakelijk te stellen. “MacKinnon betoogde dat pornografie discrimineert, omdat het vrouwen onderdrukt en tot zwijgen brengt. Zij wilde dat vrouwen en slachtoffers van misbruik de producenten van pornografie om compensatie konden vragen. Liberale politicologen vonden dat verwarrend, want hoe kan de porno-­industrie mensen onderdrukken of tot zwijgen brengen? Alleen mensen kunnen andere mensen onderdrukken en tot zwijgen brengen, zeiden zij.”

In 1993 liet de Britse filosoof Rae Langton zien hoe het kan dat een industrie mensen onderdrukt. Ze greep daarvoor terug op de filosofie van de Britse denker John Langshaw Austin (1911-1960). Hij werd beroemd door zijn bewering dat je met taal niet alleen dingen zegt, maar ook dingen kan doen. Maar eerst terug naar Langton.

Waarom was Rae Langton zo belangrijk voor de filosofie van de pornografie?

“Langton legde de focus niet op wat acteurs in pornografisch materiaal zeggen, maar op de boodschappen die ermee worden verkondigd. Het is een cliché in pornografische scenario’s, dat vrouwen eerst ‘nee’ zeggen, maar dat dat wordt geïnterpreteerd als kokette manier om zich te verzetten. Zulke scenario’s kunnen het idee geven dat wanneer vrouwen in het echte leven ‘nee’ zeggen, ze geen seks weigeren, maar eigenlijk uitnodigen tot verdere avances. Dat is schadelijk, want het leidt tot seksueel overschrijdend gedrag jegens vrouwen. Langton beargumenteerde dat je met woorden allerlei dingen kunt doen, naast het communiceren van gedachten. Als ik langs een winkel loop die in brand staat, en naar binnen ren en ‘Brand! Naar buiten!’ roep, dan gebruik ik mijn woorden niet alleen om te constateren dat er een brand is, maar probeer ik mensen over te halen om naar buiten te gaan. Of denk aan een ambtenaar die tegen een koppel zegt ‘Ik verklaar u nu voor getrouwd’. Die ambtenaar doet niet ­alleen een bewering, er wordt met die zin ook een handeling verricht, namelijk dat er twee mensen in de echt worden verbonden. Op dezelfde manier kan ook pornografie ideeën creëren over vrouwen, mannen, en seksualiteit. Pornografisch materiaal ­beweert niet alleen dingen, zei Langton, er worden handelingen verricht, en die handelingen onderdrukken vrouwen.”

Kunt u uitleggen hoe die schadelijke ideeën ontstaan? Want ik neem aan dat de meeste, zo niet alle, consumenten van porno wel beseffen dat ze naar acteurs op een set ­kijken.

“Dat is een goede vraag, en die heeft vooral te maken met de menselijke psychologie. Er is denk ik geen simpel antwoord op te geven, maar binnen de filosofie heerst het idee dat pornografie, tezamen met allerlei andere media, een bepaald beeld van gender, seks en seksualiteit ­creëert. Dat beïnvloedt vooral jongeren, die nog niet veel seksuele ervaring hebben. Voor hen is het lastig om kritisch genoeg met pornografisch materiaal om te gaan. Ik vraag me trouwens af in hoeverre mensen die porno consumeren echt begrijpen dat het geacteerd is. Er zijn absoluut tal van jongere gebruikers die zeggen dat ze porno kijken om iets over seks te weten te komen. Die denken dat seks echt zo gaat als in de porno.”

Bent u het eens met Langton? Worden vrouwen onderdrukt door de boodschappen die van pornografie uitgaan?

“Ik denk dat pornografie vrouwen schade kan berokkenen, en dat in bepaalde gevallen zeker ook doet. Maar porno is niet het enige dat schade berokkent: genderstereotypen worden ook in stand gehouden door bijvoorbeeld chick flicks en boeken waarin de stereotypen worden benadrukt. En er is empirisch onderzoek waaruit blijkt dat ook mannen schade ondervinden van pornografie, omdat het bepaalde verwachtingen schept van wat mannen zouden moeten doen of willen tijdens de seks.”

Is het dan altijd slecht om porno te kijken, luisteren of lezen?

“Nee, dat denk ik niet. Ik vind het vaak ­nuttig om een vergelijking te trekken ­tussen de porno-industrie en de voedsel­industrie. Ook bij het produceren van ons eten bestaan praktijken die ontzettend wreed en onrechtvaardig zijn, maar dat ­betekent niet dat alle voedselproducenten slecht zijn. We moeten een manier vinden om porno ethisch te produceren. Er bestaat bijvoorbeeld al feministische pornografie, die een poging doet om de kwalijke stereotypes tegen te gaan. En ik heb met artiesten gesproken die me vertelden dat er ook in de mainstreamindustrie producenten zijn die goede arbeidsvoorwaarden bieden, goed ­betalen en voor een veilige werkomgeving zorgen. Wat porno ethisch verantwoord maakt heeft te maken met de arbeidsomstandigheden, maar ook met de scenario’s die aangeboden worden en de boodschappen die ermee verkondigd worden.”

Wat is volgens u de oplossing voor de schade die porno berokkent door het verkondigen van kwalijke boodschappen?

“We moeten ons eigen gedrag veranderen, en pornografie op een ethische manier consumeren. Dat vergt persoonlijke toewijding, maar tegelijkertijd is er ook politieke wil nodig. Want als het schort aan de seksuele voorlichting, dan láát je de pornografie ook de plaats van de seksuele voorlichter innemen. Het zou bovendien enorm helpen om de gigantische hoeveelheid pornografisch materiaal die ­online gratis beschikbaar is te reguleren. De actie van PornHub is wat mij betreft zeker een stap in de goede richting. Maar ik denk ook aan regulatie voor de gebruikerskant, zoals een leeftijdsverificatie voor gebruikers.

“En begrijp me niet verkeerd, het reguleren van porno betekent niet een verbod. Vergelijk het bijvoorbeeld met roken: het is niet zo dat je nergens meer mag roken, maar het wordt wel gereguleerd. Net zoals we roken kunnen reguleren zonder onze vrijheid op te geven, kunnen we ook pornografie reguleren. We moeten veel bewuster worden van welk pornografisch materiaal we gerust kunnen gebruiken, en welk materiaal schadelijk is.”

Lees ook:

De schaduwkant van een seksimperium

Pornhub mag dan een van ‘s werelds meestbezochte sites zijn, we hebben het er liever niet over. Mede daardoor bleef kindermisbruik op het platform jaren in het volle zicht verborgen.