Waarom filosofe Lieke Asma het opneemt voor de vrije wil

De vrije wil heeft het niet makkelijk. Waar filosofen zich eeuwenlang het hoofd over de materie braken, meende de neurowetenschap de kwestie in korte tijd te beslechten. Onze hersenen nemen een beslissing voordat we ons daarvan bewust zijn, zo klinkt het. Het líjkt alleen maar alsof we zelf beslissen. Het lijkt een breed gedragen consensus: vrije wil is een illusie. En daar bleef het niet bij, de aanval kwam vervolgens ook van de psychologie. Die zegt: we zijn kansloos tegen invloeden van buitenaf.

Als we niet vrij over onze handelingen kunnen beslissen, zijn de gevolgen niet gering. Ligt ons karakter al vast bij onze geboorte? Leidt dit ertoe dat we ons niet meer verantwoordelijk voelen voor onze daden? Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat studenten meer geneigd zijn af te kijken als ze minder in eigen verantwoordelijkheid geloven.

Maar met het oordeel van de wetenschap is het debat allerminst uitgespeeld. Filosofe Lieke Asma (1984) promoveerde deze week. Haar conclusie: de vrije wil is géén illusie. Niet onze hersenen bepalen voor ons. En ook als prikkels van buitenaf ons beïnvloeden, sluit dat niet uit dat we vrij en bewust handelen, stelt Asma.

Onderzoeksproject

Asma's promotieonderzoek maakt deel uit van het onderzoeksproject 'Science beyond scientism' aan de VU. Van sciëntisme bestaan verschillende definities, legt Asma uit. "Globaal is het de overtuiging dat alleen wetenschap, empirisch onderzoek, ware kennis kan opleveren. Filosofie zou dat niet kunnen en ook het gezond verstand niet. Deze opvatting leeft niet overal, maar is vaak impliciet aanwezig, ook bij leken. Veel mensen denken: filosofie is wel leuk, maar levert dat nou kennis op? Als we iets echt willen weten, zo klinkt het dan, moeten we naar de exacte wetenschap kijken. Die heeft veel andere vragen beantwoord. Het idee is dat wetenschap dat ook kan doen voor de vrije wil."

Terwijl het volgens Asma juist misgaat door gebrek aan kruisbestuiving tussen neurowetenschappers en filosofen. "Ik vind het jammer dat er weinig uitwisseling is, je spreekt toch een beetje een andere taal. Als je onderzoek doet, moet je dat doen op basis van de juiste aannames." En daar schort het volgens haar aan bij de neurowetenschappers. "Filosofie gaat over de vraag wát de vrije wil eigenlijk is. Pas als je daar goed over hebt nagedacht, kun je onderzoek doen met definities die beter zijn onderbouwd."

De bekendste aanval op de vrije wil kwam begin jaren tachtig van neurowetenschapper Benjamin Libet. Hij instrueerde proefpersonen om op een knop te drukken als ze de drang voelden dat te doen. Wat bleek: nog voordat ze bewust waren van de aandrang om te bewegen, was er al activiteit zichtbaar in hun hersenen. Uit dit experiment trekken neurowetenschappers de conclusie dat onze beslissingen al zijn genomen in de hersenen en dat we ons er pas later bewust van worden.

Die conclusie gaat echter niet op, vindt Asma, want Libet en andere wetenschappers na hem doen volgens Asma onderzoek naar de vrije wil op basis van een verkeerde definitie. "Ze hanteren de opvatting dat er voor vrije wil geen enkele oorzaak mag zijn voor wat je doet. Er mag geen enkele reden zijn om te handelen, dat moet spontaan als je de drang voelt. Met mijn proefschrift wil ik laten zien dat wetenschappers aannames doen over vrije wil waar geen goede argumenten voor zijn."

Die verkeerde definitie van de vrije wil leidt volgens Asma tot een verkeerde setting van het experiment van Libet. "In het experiment laten ze alle dingen weg waarover mensen zouden kunnen reflecteren of waar ze intenties over zouden kunnen hebben. Er is geen enkele reden om de knop op een bepaald moment in te drukken. Dat moeten ze totaal spontaan doen. Vervolgens vinden wetenschappers hersenactiviteit en zeggen ze dat de hersenactiviteit de handeling heeft veroorzaakt. Maar er zijn ook geen rédenen die de handelingen kunnen veroorzaken. Er blijft geen oorzaak over behalve die hersenactiviteit."

Tekst loopt door onder afbeelding

Met een reden

De filosofie heeft een ander uitgangspunt voor de vrije wil. "Voor een vrije handeling zijn meerdere voorwaarden nodig, maar filosofen zeggen: een handeling is vrij als je er een reden voor hebt en redenen tegen elkaar kunt afwegen. Bijvoorbeeld: ik heb zin in brood, dus loop ik naar de supermarkt. Of ik neem een baan in het buitenland omdat dat goed is voor mijn carrière. In het experiment ontneemt Libet zijn proefpersonen de kans om te reflecteren en te handelen op basis van redenen. Mijn belangrijkste punt is dat Libet het onmogelijk maakt om te laten zien dat mensen vrij zijn."

Daar komt volgens Asma bij dat het niet altijd nodig is om een afweging te maken voor een bepaalde handeling. Zelfs als er hersenactiviteit aan een bewuste handeling voorafgaat sluit dat niet uit dat een bewuste intentie een rol heeft gespeeld, beargumenteert ze. Bijvoorbeeld: je hebt ooit een bepaalde baan geaccepteerd (een bewuste afweging) en daarvoor moet je 's ochtends de deur uit. "Als je iets elke dag doet, zoals je schoenen aantrekken, hoef je niet af te wegen hoe je dat gaat doen. Je bent gewoon klaar om te vertrekken. Misschien zou een hersenwetenschapper kort daarvoor activiteit in mijn hersenen meten en zien dat ik mijn schoenen ga aandoen. Maar die handeling is nog steeds intentioneel."

Maar hoe zit het dan met beïnvloeding van buitenaf? Marketing en reclame maken dankbaar gebruik van inzichten uit de psychologie. Sommige wetenschappers uit die hoek zeggen dat 95 procent van ons aankoopgedrag onbewust is. Asma beargumenteert dat onbewuste beïnvloeding de vrije wil niet altijd in de weg staat. De invloed van buitenaf heeft vaak alleen effect op hóe je de handeling precies uitvoert. Je loopt bijvoorbeeld een half uur eerder naar de supermarkt door de geur van vers brood, maar je loopt nog steeds intentioneel naar de supermarkt. "Je kunt beïnvloed worden, bijvoorbeeld om een duurder product te kopen. Dat doe je volgens mij nog steeds intentioneel, als je thuiskomt denk je niet 'ik heb het verkeerde blik gepakt'. De vraag is ook of beïnvloeding een probleem is voor vrije wil. Je kunt voorbeelden noemen van dingen waarbij je beïnvloed bent maar waar je wel volledig achterstaat", zegt Asma.

Zelfcontrole

"Wel kun je door onbewuste beïnvloeding een probleem met zelfcontrole krijgen. Dat je iets doet wat je niet wil doen. Bijvoorbeeld als je een zak wortels wilde kopen maar een zak Mars ziet liggen en die dan meeneemt. Natuurlijk kunnen we gemanipuleerd worden, het probleem is niet dat die manipulatie onbewust is, maar dat je gepusht wordt in een zelfcontroleprobleem. Je kunt dan echter nog steeds een bewuste beslissing nemen.

"Problematisch wordt het pas als je echt niet doorhebt wat je aan het doen bent. Bijvoorbeeld als mijn keuze voor een politiechef wordt ingegeven door een onbewust vooroordeel dat mannen daar meer geschikt voor zijn, terwijl ik expliciet vind dat mannen en vrouwen even geschikt zijn. Er is discussie in hoeverre we verantwoordelijk zijn voor onze onbewuste vooroordelen. Sommige mensen zeggen: er is nu zoveel over bekend, je zou nu toch moeten weten dat je vooroordelen hebt. Dat is een veel groter probleem dan dat je af en toe getriggerd wordt om een bepaalde keuze te maken."

Asma pleit voor meer samenwerking tussen filosofie en andere wetenschappen. "Er zijn zeker neurowetenschappers die openstaan voor filosofisch perspectief, steeds meer." Met meer interactie tussen disciplines kunnen zij experimenten opzetten die wel een geschikte bijdrage aan het debat leveren. Dan moeten ze wellicht wel accepteren dat hun conclusies genuanceerder worden. "Het is natuurlijk makkelijker om te zeggen: vrije wil bestaat niet. De filosofie maakt er wel een complexer verhaal van."

Science beyond scientism

De Vrije Universiteit Amsterdam startte in 2013 het onderzoeksproject 'Science beyond scientism'. Sciëntisme rekt de grenzen van wetenschap op naar gebieden die van oudsher het gebied van filosofie en theologie zijn, zoals moraliteit. Alleen natuurwetenschap zou in staan zijn kennis op te leveren. Een opvatting die door het brede publiek makkelijk wordt geaccepteerd. De gedachte is bijvoorbeeld dat natuurwetenschap kan bewijzen dat mensen met een religieuze overtuiging daar onvoldoende bewijs voor hebben. De VU wil met dit project de vooronderstellingen van sciëntisme blootleggen.

Lees ook: Wantrouw de vrije wil bij 'voltooid leven'

De vrije wil is een gemankeerd instrument, aldus huisarts Els Stokkers. Laten we dat bij de discussie over levensbeëindiging niet vergeten.