Verzet tegen onrecht kun je net zo goed ‘woke’ als christelijk noemen

Net als in wat wel de ‘woke-beweging’ heet, gaat het in de christelijke theologie veel over slachtofferschap, zonde en verzet tegen onrecht. Hoe kan dat?

Afgelopen zaterdag verscheen in Trouw een interview met de Franse essayist Pascal Bruckner. Bruckner is erg kritisch op wat hij noemt het ‘wokisme’, een beweging die opkomt voor de rechten van gemarginaliseerde groepen, en zich keert tegen uitsluiting op basis van ras, gender en identiteit. Maar volgens Bruckner introduceert ze daarmee een nieuwe apartheid: de witte man krijgt nu de schuld van alles.

In de christelijke theologie wordt veel nagedacht over begrippen als zonde, slachtofferschap en verzet tegen onrecht. Is wat ‘de woke-beweging’ heet daarmee in feite een partner van het christendom? Of moeten er met Bruckner kritische kanttekeningen geplaatst worden bij dit fenomeen?

Karikatuur

“Voor mij is Bruckners positie heel problematisch. Hij gaat in gesprek met een ideologie, in plaats van te luisteren naar de onderliggende vraag,” zegt Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan de Universiteit van Tilburg. “Hij noemt de extreemste voorbeelden van de woke-beweging en maakt er een karikatuur van. Daarbij doet hij alsof hij de redelijkheid in pacht heeft. Maar ondertussen vergeet hij te luisteren naar de vragen die deze beweging heel terecht stelt.”

Sanneke Brouwers, aalmoezenier bij defensie en promovendus aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg, vond het geluid van Bruckner desondanks verfrissend. “We moeten het belang van de woke-beweging niet onderschatten. Het helpt mij in elk geval om iets meer te begrijpen van de ervaring van homoseksuelen of van mensen van kleur. Tegelijkertijd wordt soms wel erg oppervlakkig gesuggereerd dat duidelijk is wie werkelijk ‘wakker’ zijn, en wie nog niet. Maar je kunt ‘woke’ zijn, en toch blind voor je eigen buitensluitende mechanismen. Als je gender of etniciteit eenmaal kunt identificeren, ben je er nog niet.”

Opnieuw woke gemaakt

Kijk maar naar de corona-situatie, zegt Brouwers: “Plotseling bepaalt niet gender of etniciteit, maar het al of niet gevaccineerd zijn bij welke groep je hoort. En ook bij die nieuwe scheidslijn is het risico op uitsluiting en polarisatie groot. Zo vaststaand zijn de typische ‘woke’ categorieën dus niet. Bruckner laat zien dat het gevaar tot uitsluiting steeds op de loer ligt, en dat je dus steeds opnieuw wakker gemaakt moet worden.”

Borgman: “Dat is natuurlijk zo. In de woke-beweging zie je soms inderdaad tendensen tot zoiets als ‘omgekeerd racisme’. Dan wordt de zwarte geschiedenis als zo uniek voorgesteld dat witten daar nooit enige verbinding mee kunnen krijgen. Daar zal ik me altijd tegen blijven verzetten. Zoals ook tegen de moralisering die soms onder de woke-ideologie schuilgaat. Je kunt mensen geen kwade wil toedichten, als je tegelijkertijd betoogt dat hun cultuur ze structureel blind maakt voor ongelijkheid.”

Maar we moeten daarmee de inzet van de woke-beweging niet diskwalificeren, zegt Borgman. “Want wat deze beweging heel terecht benadrukt, is dat je onderdrukten en slachtoffers eerst moet aanhoren. Het is niet een aanvulling op jouw perspectief en onderhevig aan jouw normen. Nee, je moet je door dat perspectief laten bekeren. Pas als je anders tegen jezelf bent gaan aankijken door de verhalen van anderen, kun je opnieuw je eigen positie inbrengen.”

‘De woke-beweging doet iets christelijks’

Brouwers: “In die zin doet de woke-beweging eigenlijk iets fundamenteel christelijks. Ik moet denken aan het Bijbelverhaal van Bartimeüs. Bartimeüs was blind en daarmee echt een gemarginaliseerde in de samenleving. Hij telde niet mee. Maar in het Bijbelverhaal is hij de enige die ziet wie Jezus werkelijk is: al willen anderen hem de mond snoeren, hij roept Jezus om hulp en noemt hem zelfs ‘zoon van David’. Het verhaal zet je op het verkeerde been: je denkt dat Bartimeüs niet meetelt, maar hij is de enige die wakker genoeg is om te zien wat er gebeurt. Dat wordt pas ontdekt als Jezus hem naar voren haalt, als Jezus wél luistert naar wat de achtergestelde te zeggen heeft.”

Iets dergelijks gebeurt ook in het verhaal van de barmhartige Samaritaan, zegt Brouwers: “De laatste van wie je het zou verwachten, de ‘buitenlander’, blijkt de persoon die het meest nabij komt. Het confronteert ons met onze vooroordelen. Het perspectief van de gemarginaliseerde is in het evangelie dus cruciaal, en dat moeten we theologisch ook waarderen in de woke-beweging.”

Geen ‘ja maar’

Borgman: “Dat is overigens niet toevallig: in de zwarte burgerrechtenbeweging speelde het christelijke geluid een grote rol. En bijvoorbeeld de dichteres Amanda Gorman, van haar beroemde The Hill We Climb, vindt als zwarte katholiek haar inspiratie in het evangelie. De huidige Black Lives Matter-beweging is diverser dan dat, maar het christendom blijft een invloed die we niet over het hoofd moeten zien. Uiteindelijk gaat het daar echter niet om. Het doet er niet toe of mensen nu een beroep doen op christelijke waarden of niet. Als zwarte mensen zeggen: ‘Ik laat me niet langer zeggen dat mijn leven minder waard is dan dat van witten’, dan moeten christenen niet zeggen: ‘Ja, maar…’, maar onmiddellijk erkennen: ‘Je hebt gelijk, want je bent door God geschapen’.”

Brouwers: “Uiteindelijk is de vraag dus niet: wie is er wakker en wie niet? Maar gaat het erom: zie je de ander wel staan? Kun je naar die andere ervaring luisteren? Mensen willen gezien worden. Dat speelt tussen bevolkingsgroepen, maar ik zie het ook in mijn eigen werk onder veteranen, wanneer zij het gevoel hebben dat hun ervaringen worden genegeerd. Het is een hunkering naar erkenning.”

Niet te hoeven luisteren

Borgman: “Precies. En daarmee kaart de woke-beweging ook echt een weeffout van de westerse cultuur aan. Onze cultuur is steeds bezig om maar níet te hoeven luisteren naar dissonante en niet-gehoorde stemmen, zeker als die ons confronteren met een probleem dat we niet onmiddellijk kunnen oplossen. Het Westen is altijd heel erg voor emancipatie van alle bevolkingsgroepen, maar emancipatie betekent wel altijd dat anderen zich aan onze standaard moeten aanpassen. In die zin is het Westen ten diepste natuurlijk helemaal niet christelijk. Er valt van de woke-beweging nog veel te leren.”