Van vegaburger tot VR-bril: hoe nieuwe technieken ons leven op zijn kop zetten

Nieuwe technieken veroorzaken ‘morele revoluties’, zegt techniekfilosoof Jeroen Hopster. Het wachten is op de kunstbaarmoeder.

Dat moraal en techniek elkaar beïnvloeden, dat is geen nieuwe gedachte, zegt Jeroen Hopster (1987). “In de afgelopen twee decennia heeft dat denken aardig wortel geschoten, vooral in Nederland.”

Maar de voorbeelden van techniekfilosofen waren vaak kleinschalig, vindt Hopster, techniekfilosoof aan de Universiteit van Utrecht. “Ze bekeken hoe een verkeersdrempel ons rijgedrag verandert, of hoe het ontwerp van een hotelsleutel ervoor zorgt dat die niet zomaar in je tas verdwijnt.”

Hopster denkt breder. “Ik kijk naar grote veranderingen in onze normen en waarden. Met collega’s in het interuniversitaire programma ESDiT (Ethics of Socially Disruptive Technologies) onderzoek ik welke rol technologie speelt in maatschappelijke revoluties.”

In een recente publicatie wijst Hopster vier technieken aan die de gangbare moraal hebben ontwricht, of dat beloven te gaan doen: de ploeg, het pistool, de pil en vleesvervangers (zie box).

De pil

Een revolte die mensen van boven de zestig zich zeker herinneren, werd aangejaagd door een hormonenmix die bekend werd als ‘de pil’. De anticonceptiepil was niet alleen een knappe uitvinding, maar ook een wapen in de vrouwenstrijd.

Zat daar een strategie achter?

“Ja. De activist Margaret Sanger streed decennialang voor geboortebeperking. Ze wilde vrouwen zelfstandiger maken en zette zich in om een bioloog gefinancierd te krijgen, zodat die een anticonceptivum kon ontwikkelen.

“Zo stuurden ideologie en moraal de opkomst van de pil, die op zijn beurt een belangrijke speler werd in de seksuele revolutie van de jaren zestig. Hij ontkoppelde seks van voortplanting. Dat had onvoorziene bijeffecten, niet alleen voor vrouwen. Zo nam die ontkoppeling ook argumenten tegen homoseks de wind uit de zeilen. Seks diende niet alleen om kinderen te krijgen.”

Genderrevolutie

Nu onderzoekt Hopster de ‘technomorele revoluties’ van de huidige tijd. Na de seksuele revolutie is gender aan het verschuiven, de traditionele verdeling man-vrouw voldoet niet meer.

Is dat ook een technomorele revolutie?

“Ik weet niet of je hier al echt kunt spreken van een revolutie, maar de tijdgeest heeft zijn invloed op technologie. Neem het videobellen, dat sinds de coronapandemie een enorme vlucht heeft genomen. Op Zoom kon je in beeld laten zien hoe je wilde worden aangesproken: Zij. Hij. Hen. Die mogelijkheid ontstaat onder maatschappelijke druk. Dus technologie speelt beslist een rol in het denken over genderidentiteit – denk ook aan technologie die hersenonderzoekers gebruiken, of aan sociale media. Tegelijkertijd moet je waken voor technologisch determinisme.”

Kunstmatige intelligentie

Een ander niet te missen fenomeen is kunstmatige intelligentie (KI). In de afgelopen weken berichtten kranten en andere media veelvuldig over wat de tekstgenerator ChatGPT allemaal kon.

Wat me opvalt is de nervositeit die dat teweegbrengt.

“Die nervositeit is niet zo gek, want er is een duidelijk potentieel voor maatschappelijke ontwrichting. Vooral ChatGPT vindt massaal en razendsnel ingang.

“Je scheppend vermogen neemt enorm toe: met een simpele opdracht tover je zomaar een nieuwe tekst tevoorschijn, en het zal niet lang duren of je kunt hetzelfde doen met een muziekstuk, website of video. De huidige creatieve klasse – schrijvers, kunstenaars – krijgt concurrentie: ineens heeft iedereen een groot scheppend vermogen. Dat zal ongetwijfeld een maatschappelijke verschuiving teweegbrengen. Maar het is niet zo dat KI alles overneemt. Het zijn juist degenen die goed met ChatGPT samenwerken die zullen profiteren.”

Ik ervaar ChatGPT als een persoon, want hij – hij? – is gemaakt van taal. Net als ik.

“ChatGPT kan zich inderdaad heel goed voordoen als een menselijke vorm van intelligentie. Zelf ben ik als gebruiker ook geneigd het als persoon te benaderen, in de opdrachten die ik geef: ‘’wil je voor mij….’

“De verleiding is groot om er iets menselijks in te herkennen. Toch is dat misleidend, want ook al is ChatGPT heel knap, het heeft geen bewust begrip van wat het doet en ook geen gevoel daarbij.

“Revoluties van de laatste twee eeuwen hebben onze morele cirkel vergroot: we hebben oog gekregen voor de rechten van vrouwen, mensen van kleur, dieren. Technorevoluties veranderen onze onderlinge verhoudingen. Dat kan ook met KI gebeuren, dat het een morele status toekomt, een soort respect dat je ook andere personen betoont. Maar dat moment is nog niet aangebroken.”

Drones

Een technisch snufje dat in Syrië en Irak, en nu in de Oekraïneoorlog veel ingezet wordt is de drone, een onbemand vliegtuigje met camera’s en wapentuig aan boord.

Stel, het wordt helemaal voorgeprogrammeerd. Leidt zo’n vechtvliegtuigje dan ook tot een morele revolutie?

“Het is in de eerste plaats een oorlogsrevolutie. Maar die raakt ook de moraal, want wat is de betekenis en het belang van menselijke controle? Een totaal autonome drone vind ik gevaarlijk. Wat we zoeken is hybride intelligentie: algoritmes die met mensen samenwerken, niet robots die met een voorgeprogrammeerde license to kill de beslissing van mensen overnemen. ‘Betekenisvolle controle’ is voor hedendaagse KI-ethici een belangrijk uitgangspunt. Dat is een nieuwe waarde van deze tijd.”

Vegaburger

Een van de vier door Hopster beschreven technorevoluties is de komst van de vegaburger, een plantaardige imitatie van de hamburger. Die zou een omslag bewerkstelligen in het nadenken over vleesconsumptie.

Die revolutie is nog niet echt uitgebroken: negen van de tien Nederlanders eten vlees, en nog wat meer dan vorig jaar.

“Zulke revoluties zijn geen bestorming van de Bastille. Dit is geen snelle revolte. We zitten er middenin, met alle onzekerheid van dien. Een revolutie verloopt zelden volgens uitgedokterd plan. Maar de maatschappelijke trend is wel heel anders dan tien jaar geleden. Als veganist word je niet meer raar aangekeken.”

VR-bril

In zijn artikel kijkt Hopster terug in de tijd, aan voorspellingen waagt hij zich niet. Maar hij noteert wel dat de opgedane inzichten kunnen helpen om technorevoluties in het heden te herkennen, en zelfs vooruit te kijken.

Welke technieken gaan volgens u ons denken over goed en kwaad op de schop nemen?

“Virtual reality (VR) en augmented reality (AR). Die hebben allebei het vermogen onze morele kijk op de wereld te veranderen.”

Hopster omschrijft wat we ons kunnen voorstellen bij een VR. Denk daarbij aan een soort duikbril die je opzet, waarmee je je volledig in een gesimuleerde wereld waant.

“In 1974 bedacht Thomas Nagel een filosofisch experiment: Hoe zou het zijn om een vleermuis te zijn?” Dat experiment is nu vrijwel binnen handbereik. “In een VR-setting zou je dat echt kunnen ervaren: de zintuiglijke wereld van een vleermuis.

De dierenbeweging kan zulke technologie als instrument benutten. Ik verwacht dat we grotere achting gaan voelen voor tal van dieren en hen respectvoller gaan behandelen, wanneer we ons met alle zintuigen in hun ervaringswereld kunnen inleven.”

AR brengt een extra virtuele laag aan in de bestaande werkelijkheid, die we bijvoorbeeld op het scherm van onze smartphones kunnen zien. “Die extra laag verandert onze interpretatie van de omgeving. Dat zag je al met het AR-spel Pokémon Go: wat normaal gesproken een stadspark is, verandert in een spelomgeving. Een spel heeft zijn eigen regels, het zet aan tot specifiek gedrag. In zo’n hybride omgeving verschuiven de grenzen van wat toelaatbaar is.”

Daarin schuilt ook een gevaar. Hopster: “Je kunt elementen toevoegen, maar ook wegpoetsen. Een ontwerper in Sillicon Valley speelde onlangs met het idee van een AR-bril, die daklozen uit het straatbeeld filtert. Door AR leven mensen in hun eigen realiteit en minder in een gedeelde realiteit. Dat versterkt een probleem dat we ook nu al tegenkomen: ieder beziet de wereld door zijn eigen filter.”

Kunstbaarmoeder

Een technologie die nog niet bestaat , vertelt Hopster, maar waar wel over wordt nagedacht, is de kunstbaarmoeder. “Daarmee zou je de hele zwangerschap uitwendig kunnen laten verlopen. Het lichaam van de vrouw is tijdens de zwangerschap niet langer nodig.”

Welke revolte in de sociale verhoudingen kan dat ontketenen?

“Er kan een scherpe breuk ontstaan tussen ‘sociaal moederschap’ en ‘biologisch moederschap’. Regels over zwangerschapsverlof zullen veranderen. Denk ook aan nieuwe gezinsvormen: zo wordt het voor mannelijke stellen veel makkelijker om kinderen te krijgen. De effecten kunnen minstens zo ingrijpend zijn als die van de pil.”

Hopster benadrukt dat techniek vermengd raakt met de heersende ideologie. En ideologieën veranderen. “Nu genieten vrouwen een zekere autonomie, baas in eigen buik. Maar wie wordt straks de baas van die kunstbaarmoeder? De ouders? Of mogen zich alleen foetussen ontwikkelen die aan een staats- of commercieel ideaal voldoen? Kan een vrouw, wier eitje is gebruikt, nog beslissen over afbreken van de zwangerschap? Dat zie je altijd bij techniek: het kan een instrument worden van emancipatie, maar ook van repressie.”